21.09.2014 Җәмгыять
Нәкъ 25 ел элек, сентябрьнең шушындый ук матур көннәренең берсендә Куйбышевта “Идел-Кама Болгарстанының тарихы һәм мәдәнияте. Халыклар дуслыгын ныгытуда тарих фәненең роле һәм бурычлары” дип аталган фәнни-практик конференция уздырылды. Бу чара Идел буе болгарларының ислам динен рәсми рәвештә кабул итүләренә 1100 ел тулуга багышлап оештырылган иде.
Сергей БАРАНОВ фотосурәте. Фотода: Фаяз ХУҖИН Самара татарлары активистлары алдында чыгыш ясый. 1989 ел.
Шамил ГАЛИМОВ
38 | 21.09.2014
Нәкъ 25 ел элек, сентябрьнең шушындый ук матур көннәренең берсендә Куйбышевта “Идел-Кама Болгарстанының тарихы һәм мәдәнияте. Халыклар дуслыгын ныгытуда тарих фәненең роле һәм бурычлары” дип аталган фәнни-практик конференция уздырылды. Бу чара Идел буе болгарларының ислам динен рәсми рәвештә кабул итүләренә 1100 ел тулуга багышлап оештырылган иде.
СССРның Европа өлеше һәм Себер мөселманнарының Диния нәзарәте Идел буенда ислам диненең рәсми рәвештә кабул ителүе уңаеннан уздырган тантаналы чараларны борынгы Шәһри Болгар хәрәбәләре өстендә зур җыен һәм җәмәгать намазы белән тәмамлаганын хәтерлибез.
Шул ел башында гына Куйбышевта оешкан “Туган тел” татар җәмгыяте дә, Идел буенда ислам динен кабул итүне билгеләп үтү йөзеннән, конференциягә әзерләнә башлады. Бу фикерне беренче булып “Туган тел” әгъзасы Мансур Ямалетдинов тәкъдим иткән иде. Идеяне Коммунистлар партиясенең өлкә комитеты да күтәреп алды. Шул көннән башлап Политпросвещение йорты мөдире Владимир Грызлов җитәкчелегендә буклетлар бастырылды, чакыру билетлары Татарстан, Башкортстан автоном республикаларына, Идел буендагы күрше регионнарга җибәрелде. Хәтта Ленинградта яшәүче Лев Гумилевка да шалтыраткан идек. Ул урта гасырлар тарихын бик яхшы белүче галим буларак, Россия белән Бөек Дала арасындагы мөнәсәбәтләрнең сугышка түгел, ә хезмәттәшлеккә нигезләнүен дәлилләгән кеше. Ләкин Лев Николаевич авыру булып, чарага килә алмыйча калды. Оештыру комитеты әгъзалары - Рәшит Абдуллов, Минәхмәт Сәгыйров, Асия Ногманова, Әхмәт Нафигин, Шамил Баһаутдинов һәм башкалар, җиң сызганып эшкә керештеләр. Ә татар чараларының беренче хәйриячесе Равил ага Яһудин бөтен чыгымнарны – кунакларны “Волга” кунакханәсенә урнаштыруны, командировкалары өчен түләүне үз өстенә алган иде. Моңа ул вакыттагы акчалар белән мең сумнан артыграк тотылуын хәтерлим. Заманасы өчен бу бик күп акча иде. Конференциядә өлкә мәктәпләренең тарих укытучылары, төрле югары уку йортлары педагоглары, музей һәм китапханәләр хезмәткәрләре, күпсанлы галимнәр һәм фән белгечләре катнашты. Архивыбызда сакланган афишадан күренгәнчә, чара алдыннан татар җәмәгатьчелеге кунаклар белән алдагы көнне очрашу уздырды. Бу кичә Татарстан галимнәре профессор Альфред Халиковның, Фаяз Хуҗинның, Европа мөселманнарының үзәк Диния нәзарәте президиумы рәисе урынбасары Рәшит Гыйльмановның чыгышлары белән истә калган. Алар күп еллар буе дөреслекне яшереп килгән тарихи стереотиплар, Идел буе татарларының монгол татарларыннан түгел, ә Идел болгарларыннан килеп чыгуы турында сөйләгәннәр иде. Бу тема икенче көнне конференция барышында тагын да яхшырак яктыртылды. Альфред Халиковның “Идел Болгарстаны: тарихы һәм мәдәнияте” дип аталган докладыннан соң чыгыш ясаган Татарстан галимнәре - Фаяз Хуҗин, Гамирҗан Дәүләтшин, Иван Якимов, Рафаэль Вәлиев төп докладны тулыландырып, болгарларның тормыш рәвеше, кәсепләре, язу культуралары, Киев, Урта Азия, гарәп илләре белән дә аралашып яшәүләре, сәүдә алып барулары турында сөйләделәр. Куйбышев галимнәре дә җавапсыз калмады: доцент Галина Матвеева һәм профессор Петр Кабытов Куйбышев һәм Ульян өлкәләрендә үткәрелгән казу эшләре нәтиҗәсендә табылган болгар истәлекләре, философия фәннәре кандидаты Владимир Грызлов тарих, философия һәм социология фәннәре күзлегеннән этник төркемнәрнең проблемалары, ә Оренбург педагогия институтының философия кафедрасы мөдире Габделгаффарова яшьләрне патриотик рухта тәрбияләү ысулларына тукталып үттеләр. Дөрес, конференциядә зур фәнни ачышлар булмады. Тарихчыларга Идел буенда яшәгән Болгар дәүләте турында болай да билгеле булгандыр. Конференциянең иң зур казанышы башкада - ул залда утыручы гади халык өчен моңа кадәр билгеле булмаган тарихыбызның зур бер катламын ачып бирде. Бу көнне Куйбышев татарлары дәреслекләргә сыймаган “башка тарих” фактлары белән танышып, Урта Идел тарихын башка күзлектән күрү бәхетенә иреште. 1989 елгы конференциядән соң Самара крае тарихы белән кызыксынучылар саны бермә-бер артты. Аксакалыбыз Марат абый Сафин бу юнәлештә бик күп эшләде, берничә автор өлкәнең татар авыллары тарихы турында китаплар язып бастырдылар, “Болгар мирасы” фонды ярдәмендә Болгар иленең көньяк чикләре билгеләнеп, Ширяево авылы тавында "Канатлы барс" сыны куелды, хәзер анда тарих дәресләре уздырылып килә... Самара татарлары тарихына багышланган конференцияләр дә, сирәк булса да, уздырылып тора. 2008 елдагысы, мәсәлән, Самарада “Икътисад” журналы чыга башлауга 100 ел тулуга, ә 2013 елдагысы Тарихи мәчетнең 100 еллыгына багышланган иде. Бу эшләргә Мәсәвих Әминов, Әнвәр Горланов, Әлфия Ибраһимова, Фәхретдин Канюкаев, Мөдәррис һәм Расих Латыйповлар, Йосыф Мингачев, Минәхмәт Хәлиуллов, Гомәр Батыршин, Шамил Хисаметдинов, Рифкать һәм Тәлгать Хуҗиннар, Ильяс Шәкүров кебек тарихка битараф булмаган кешеләр килеп кушылды. Ләкин арба урыныннан кузгалмады, диярлек. Милли һәм фәнни җәмәгатьчелек кенә тарих фәнен үзгәртә алмый икән. Соңгы 25 ел эчендә тарих дәреслекләренә бернинди үзгәреш тә кертелмәде. Шул ук рус халкының татар-монголларга каршы көрәше, Мәскәү дәүләтенең сугышлары нәтиҗәсендә Россия империясенә кадәр киңәю... Ә Идел буе, Себер киңлекләрендә яшәүче башка милләт халыклары тарихы икенче планда калып, рус тарихын матуррак итеп күрсәтү өчен генә кулланыла. Ул гына да түгел. Соңгы елларда күп дәреслекләр йә православ дине кануннарына таянып языла, йә сәяси юнәлеш ала. Илебезнең “рус булмаган” тарихы бүген Советлар заманына караганда да буталчыграк. Шуңа күрә миллионлаган балаларыбыз тарихи яктан сукыр булып үсәләр. “Милли мәктәп” дигән төшенчәнең юкка чыгарылуы да моңа сәбәпче булгандыр. Зурдан кубып фикер йөртә башласаң, эшнең тарихта гына булмавын аңлыйсың. Гомумән, бала күңелендә ата-бабаларыбыз истәлеген, гореф-гадәтләрен, телен һәм мәдәниятен милли мәктәптән башка саклап калып булмый. Ләкин соңгы егерме елда милли оешмаларның һәм җәмәгатьчелекнең тарихи дөреслекне кайтару һәм милли мәктәпләр булдыру юнәлешендәге эшләре дәүләт мәгариф системасы киртәләренә барып терәлә. ...Егерме биш ел элек өлкә үзәгенең ул чагындагы Политпросвещение йортында үткәрелгән конференциядә дәүләт органнары, фәнни һәм милли җәмәгатьчелекнең тарафыннан тарихи дөреслекне кайтару кирәклеге турында документ кабул ителгән иде. Кызганычка, әлегә кадәр аның күп пунктлары һаман үтәлмәгән. Ә шулай да, 1989 елда уздырылган бу конференция тарих фәнендә кечкенә генә җиңү булса, Самара татарларының милли хәрәкәтендә аны бик зур уңыш итеп санарга кирәктер..Сергей БАРАНОВ фотосурәте. Фотода: Фаяз ХУҖИН Самара татарлары активистлары алдында чыгыш ясый. 1989 ел.
Шамил ГАЛИМОВ
38 | 21.09.2014