Менә үзем дә инде балалар үстереп, зур дөньяга очырып, ирем белән мул, матур тормышта яшәп, әкрен генә гомер көзләремә кереп барам. Әгәр үз вакытында әниемнең изге тормыш дәресләрен аңламаган булсам, дөнья шулай, без дигәнчә, тигез генә барыр идеме икән? Юк, әлбәттә.

Минем әнием Мәрхәмия сигез яшендә ятим калып, тормышның ачысын да, төчесен дә күргән, аннан соң үзәк өзгеч ачлы-ялангачлы сугыш елларын да кичергән.

“Иң зур байлыгым - гаиләм, балаларым һәм, тормышның барлык сынауларын үтеп, кеше булып калуым”, - дия торган иде ул. Аның тәрбия мәктәбен, изге тормыш дәресләрен, без, кызлары гына түгел, бөтен оныклары да үтте.

Әни миңа һәрвакыт: “Кызым, син дә кияүгә чыгарсың. Килен кешене барысы да күзәтергә ярата. Шуңа күрә йөзебезгә кызыллык китерерлек булмасын”, - дия иде.

Мин бу сүзләрне бик еш исемә төшергәлим. Әйе, кызларны хәзер элеккеге кебек көчләп бер кеше дә кияүгә бирми. Матур, чәчәкле туйлар уза да китә, ә алда катлаулы, тузанлы, сикәлтәлле тормыш юллары көтә. Шуларны матур итеп үтәргә телисең икән, үзең сайлап алган сөйгән ярың белән гомергә бергә булып, балалар үстереп, тәрбияләп, белем биреп, аларны аякка бастырыйм дисәң, бик күп көч куярга туры килә.

Гаиләне саклауда хатын-кыз вазифасы аеруча катлаулы, юкка гына хатыннарны – өйнең яме, гаилә учагының ялкынын саклаучысы димәгәннәрдер, “Ирне ир иткән дә хатын, чир иткән дә хатын”, “Ирне егет иткән дә, дегет иткән дә хатын” кебек әйтемнәр дә гел халык телендә. Һәр гаиләдә кызларына шундый тәрбия бирсәләр, тормыш яменең акчадан гына тормаганын аларга бәләкәйдән аңлатып үстерсәләр, күп гаиләләр, билгеле, таркалмас та иде.

Әниемнең мондый сүзләре дә хәтеремдә: “Иреңнең күлмәк якасы, җиңнәре гел чиста булырга, оекбашының табан асты да ялтырап торырга тиеш. Ә инде ир-атның оекбашы тишек булса, аның хатыны - хатын түгел”. “Иреңнән атлаган саен бүләк көтеп утырма, бәләкәен дә зур итеп кабул итеп ала бел. Шунысын да истә тот: иң зур бүләк, язмышның иң кадерле бүләге ул – сез үзегез. Бер-берегезгә карата мәхәббәтле булганда гына, тормышның яме дә, тәме дә булачак”.

Әнигә берәр нинди бүләк бирсәм, ул: “Ә кодагыйга бармы?” - дип сорар иде.

Хәзерге вакытта әтием Минсәхи дә, әнием Мәрхәмия дә мәрхүмнәр инде. Аларның рухларына багышлап, без гел Коръән укытабыз, корбан чалдырабыз. Аллаһы Тәгалә үзе кабул итсен иде.

- Кызым, кемнең генә ишеген ачсаң да, бусагадан буш кулың белән атлама, ә Аллаһы Тәгалә юмартларны бер дә буш итмәс. Артык йомшак, хәйләкәр теллеләрдән берүк сак бул, алар чакса, елан бер читтә тора.

Ялганнан сакланыгыз, аннан да начары юк дөньяда, - дия торган иде.

Уйланып утырам да, әниемнең шушы изге тормыш дәресләре, сүнмәс йолдыз кебек, тормыш юлларымны яктырталар сыман тоела башлый.

Күптән түгел генә Наҗия Хәмитованың “Бердәмлек”тә басылган “Байлык – бәхетме ул” дигән язмасын укыдым да хәйранга калдым. Аның уйланулары да әниемнекенә бик тә ошаганнар ич. Чыннан да, кияүгә акча, байлык өчен чыгучылар аланда чәчкәдән чәчкәгә кунып йөргән күбәләкләрне хәтерләтәләр. Андыйлар, әлбәттә, гаилә бәхетен саклый алмыйлар. Күренекле язучыбыз Туфан Миңнуллинның бер чыгышында әйткән сүзләре искә килеп төшә. Ул: “Бу бәндәләрне алтын белән күмеп, өсләренә алтын белән бастырсаң да юк, андыйлар беркайчан да дөньяда эчкерсез ярату хисен аңлый алмаслар, алардан саграк булырга кирәк. Бала хакында гына гаиләне саклаучылар да бәхетле була алмыйлар. Ничек кенә кыен булса да, тормышны яңа сызыктан башларга кирәк, ә бәхеткә мохтаҗлар бу дөньяда бик күп”, - дигән иде. Бик тә урынлы һәм дөрес сүзләр болар. Барысы да әнием әйткәннәргә тәңгәл киләләр.

Ятимлек, сугыш еллары әниебезне төпле белем алудан мәхрүм итсә дә, аның янына барсы да киңәш сорап килә, ә ул беркемне дә борып чыгармый иде.

Аның “Туры сүзем таш ярыр” дигән гыйбарәсенең мәгънәсен дә мин тормыш диңгезен кичкәндә аңладым. Үзе шундый булганга, безгә дә нинди искитәрлек изге дәресләрен биреп калдыра алган әниебез.

Ак кышларда алар ак кар бөртекләре булып өстебезгә явалар, язларында алмагач чәчкәләредәй күңелләребездә аталар, җәйләрендә пешкән җир җиләкләре булып, ә көзләрендә хуш исле алмалар кебек, безгә көч өстиләр, яшәргә якты өметләр уяталар.

Язгы сулар ярсып аккан

                                     чакта,

Әни, күңел сине юксына.

Шул чакларда истәлеккә

                                     калган

Мамык шәлең алам кулыма.

Мамык шәлнең чугын

                               санаганда

Искә төшә синең сүзләрең:

“Бу дөньяда иң мөһиме –

                                        кеше,

Яратырга кирәк үзләрен!”

Без, әни, нәкъ син кушканча, кешеләрне яратып яшибез бүген.

Кадерле укучым, шелтәләмә инде, гел әнисе турында гына язган диеп. “Бердәмлек”нең бер санында дөнья күргән “Әтием юкәләре” дигән язмам газиз әтиемә - Минзәки улы Минсәхи Зәкиевка тулысынча багышланган иде. Ул сугышта катнашып, каты яралар алган, сугыш инвалиды иде. Шулай булса да, гомере буе туган авылында эшләде, әни кебек бик туры сүзле һәм мәрхәмәтле кеше иде.

Безгә әниебез: “Әтиегездән сорагыз, ул ни әйтер”, - дия торган иде, һәм бу сүзләр барысын да үз урынына куя. Без шулай балаларыбызны да үстердек. Әти кеше хәзер безнең гаиләләрдә дә зур абруйга ия. Әтиемнең: “Гаилә тормышта тулысынча хатын-кызның уңганлыгыннан, йомшаклыгыннан, белдеклегеннән тора, әниегез кебек булсагыз, сез дә гаиләләрегезне саклый алырсыз”, - дигән сүзләрен әле дә онытмыйм. Әти белән әнинең ятимлекне күреп, ачы сугышны үтеп, ачлык-ялангачлыкны кичереп, тормыш авырлыкларына бирешмичә, күңелләрендә шундый изге хисләрне саклап калганнарына исем-акылым китә. Барсы өчен дә мең рәхмәт үзләренә.

Рус Байтуганы авылы, Камышлы районы.

Әтием Минсәхи Минзәки улы, әнием Мәрхәмия Нургали кызы ЗӘКИЕВЛАР һәм олы апам Гөлсинә. Урыннары оҗмахта булсын (гаилә альбомыннан). 

Ана күңеле балада

Ә нәрсә соң ул күңел? Ул — кешенең ят күзләрдән яшеренгән чын асылы, аның саф булмышы. Безнең үткәннәр дә, бүгенгебез, киләчәк тә — күңелдә. Димәк, ана асылы, булмышы белән баласында яши. Шулай булмаса, ул ана да түгел, ә бала табучы гынадыр, күрәсең. Язмыш безгә үз карашыбызча чын аналарның берсе белән очрашу бәхетен бирде. Аның белән сөйләшү сораудан башланды: “Нигә соң властьлар минем Юрочкамны яратмыйлар икән?”

Билгеле рок-музыкант, “ДДТ” төркеме җитәкчесе, Башкортстаның халык артисты Юрий Шевчук, чыннан да, хакимиятләрнең җылы мөнәсәбәтеннән мәхрүм шәхестер. Әмма күп еллар рәттән концертларына стадионнар тутырып тамашачылар җыйган автор-башкаручы ул. Аның шундый чыгышын тыңларга Санкт-Петербургның иң зур мәйданнарының берсенә 120 меңгә якын халык җыелган иде. Ә барысы да Уфаның “Нефтьчеләр” мәдәният сараендагы концерттан, дөресрәге, “Ленинец” гәзитендәге шул концерттан соңгы мәкаләдән башланган иде. Бу вакыйгалар күпләргә мәгълүм. Ә менә Юрий Юлиановичның әнисе, Благоварның татар кызы Фәния ханым белән танышлар күп түгел. Бездә ул Шевчукның әнисе буларак та, рәссам, гомумән, шәхес буларак олы кызыксыну уятты.

Яше туксанга җитеп барган Фәния апаны иң беренче күргәч туган фикер: “Затлы!” Чыннан да, заты белән дә үзенчәлекле булып чыкты ул. Әти-әнисе Әкрам ага белән Тәлига апа икесе дә укымышлы, калын, эшчән нәселдән. Әнисенең тамырлары — Благовар районы Сынташ, әтисенеке Кушнаренко районы Иске Тукмаклы авылында. Алар Благовар районында гаилә корган. “Нәнәй-картәтәй, әткәй-әнкәй гарәпчә дә, латинча да укый-яза белүче укымышлы, алдынгы карашлы кешеләр иде, әмма Совет властен кабул итә алмаганнары өчен ул вакытта билгеле юлдан Себергә сөрелгәннәр”. Ул елларда халык язмышының ни рәвешле асты өскә килгәнен менә ничек хәтерли Фәния апа: “Безнең авылга ерак түгел Хәятбикә исемле байбичәнең бакчасы бар иде. Анда безнең якларда булмаган җимеш агачлары, чәчәкләр күпләп үсә, клумбалар бар иде. Аларны юк итү, зират өстенә МТС төзеп кую кемгә кирәк булгандыр... Без тын алырга да куркып, мөкиббән китеп тыңлаган укытучыларыбызны бар халык алдында кулга алып, авылдан сөрү ул замандагы халыкның белемгә сусавын басарга тиеш булдымы икән... Ә миндә ул сусау гомер буе басылмады — һәрвакыт укыйсы килү теләге белән яшәлде”.

Себергә сөрелгән Әкрам ага артыннан гаиләсе дә юлга чыга. Баржада Лаптевлар диңгезен кичеп Якутскига килеп төшә алар. Җир чите. “60 градуслы салкында бәдрәфкә таяксыз йөрү юк иде”, — дип елмая әңгәмәдәшебез. Алар махсус күченеп килүчеләрнең Казачья авылында төпләнә. Шунда ни ирекле, ни тоткын тормышта көн күрәләр. Әни кешенең бар уе — балаларын ач итмәү. Ул икмәк пешерүче булып эшкә урнаша.

Ә Фәниянең бар белгәне — уку. Аның бәхетенә — монда мәктәп бар. Бүреләр белән бер сукмактан Күгелгә дә, Языковога да йөрисе юк — укы да укы гына. Ул мәктәп тормышына башы белән чума, актив комсомолка була. “Теге донҗага баргач син аста, мин өстә булам инде”, — дип шаярта иде әткәй. Ә минем бар уйлаганым — кыйтап дип,” — үзе үскән яктагы телдә сөйли бу хакта Фәния апа. Әмма “кыйтап”тан аерылып торырга туры килә — сугыш башлана. Җиденчене тәмамлаган кыз радистка булып китә. Төньяк диңгез юлында эшли, бу өлкәдә уңышларга ирешә, соңрак “Почетлы полярник” дигән мактаулы исемгә дә лаек була. Сугыштан соң әти-әнисен Уфага алып кайта, йорт сатып алырга ярдәм итә. Әкрам ага агымга каршы баруыннан монда да туктамый — Затон бистәсендә яшерен мәчет тота. Күптән инде икесенең дә урыннары — мөселман зиратында.

Ә Фәния үз гаиләсен Себердә кора. Юлиан Шевчукның тамырлары — Украинада. Әмма аның әти-әнисе дә репрессия елларында “Себер китә”. “Халык дошманы” улы булуына гомере буе ачына ул. Менә шундый язмышлы икәүдән Юра исемле малай туа. “Бала туган мизгелендә ук аның холкын күзалларга буладыр ул, — ди әни кеше. — Юрамны тапканда тулгак озак булды. Ике акушерка ике яктан басып, этеп чыгардылар баламны. Ә ул зәп-зәңгәр булып килеп чыкты да... бер тавышы да юк. Шунда бер акушерка йомшак җиренә суккалаган иде — акырып җибәрмәсенме балакаем! Шул акырудан ике яшенә кадәр туктамады — тик мин кулга алсам гына тынычлана иде. Ике ел шулай кулдан төшермәдем инде”.

Магадан якларыннан Нальчикка, соңыннан Уфага кайта гаилә. “Кайда гына яшәсәк тә, мин гел бу якка тартылдым, Уфа мине гел үзенә чакырып торды, сагынуымнан һуштан язып егылган чаклар да булды”, — ди әңгәмәдәшем. Биредә инде яше иллегә җитеп барганда да Фәния Әкрам кызын “кыйтап” җене җибәрми — ул педагогия институтында яңа гына ачылган художество-графика факультетына эшкә урнаша һәм шунда ук белем алырга керешә. Моңа кадәр дә бик үзенчәлекле итеп рәсем төшерә ул. Институтка керүе — Юрасын рәссам итәргә омтылудан. Ә анысы рәсем белән музыка арасында бәргәләнә. Кечкенәдән рәсем мәктәбендә дә, музыкалендә дә белем ала. Әнисенең сүзен екмаска теләп институтка укырга керә, әмма башы үзешчән концертлардан чыкмый, үз куллары белән гитара ясап та маташа.

...Аның Юрочкасына тормышның төрле якларын татырга туры килә. Студент чагында ул шешә белән дуслаша башлый. Моның нәрсә белән бетәсен яхшы күзаллаган ана башта бәргәләнә-суккалана да... улын алып янә Магаданга китә дә бара. “Миңа “Себер пенсиясе” алырга ике ел стаж җитми, син дә барсаң миңа анда җиңелрәк булыр иде, дип ылыктырырга туры килде аны, — дип хәтерли Фәния ханым ул елларны. — Мондагы әшнәләреннән Магадан гына коткарачак иде шул аны. Анда да ул тәртипле малай булып өйдә генә утырмады утыруын. Аучыларга ияреп чыгып китүен генә искә төшерсәң дә... Аны эзләп тайга буйлап чабулар, элекке “зек”лар торган куркыныч алачыклардан “озын чәчле, күзлекле малай килеп кермәдеме”, дип сорашып йөрүләр дә булды. Ә ул ике айдан үзе кайтып керде. “Минеп аучылык карьерам шуның белән тәмам”, диде көлеп.

Ни итсә дә итә ана кеше — баласын “яшен елан”га да бирми, югары белемле рәссам, рәсем укытучысы да ясый. Ә анысы дипломын әнисе алдына кайтарып сала да, “Синең хыялың тормышка ашты, ә мин хәзер музыка белән шөгыльләнәчәкмен”, ди. Күпмедер вакыт мәктәптә рәсем дәресләре укытырга туры килә. “Авыл клубларына, фермаларга мин төшергән Ленин, Брежнев башларының исәбе юк, хәзер инде мин аларны күз йомып та эшли алам”, дип хәтерли ул үзе.

Бала күңеле далада

Ә даласы киң, гөл-чәчәкле генә түгел — хәвеф-хәтәрле дә. “ДДТ” төркеменең беренче гаугалы концертыннан соң Фәния апаның Юрочкасын нидә генә гаепләмиләр... Баласына яклау табам дип, ана кеше Мәскәүгә барып җитә, Алла Пугачева белән очрашып ярдәм сорарга була. Әмма анысы “үземнең дә хәлләр шәптән түгел”, дип очрашудан баш тарта. Юрий Шевчук Уфадан чыгып китәргә мәҗбүр була. Питерда төпләнеп инде билгелелек алган төркеме белән Уфага чыгыш ясарга кайта ул. Концерт тәгаенләнгән көндә — Олы Теләк фаҗигасе. Шевчук концерттан баш тартмаска, кергән акчаны каза күргәннәргә бирергә була. Һәм тагын гаепләнә. “Ул баздан да мине әти-әни алып чыкты”, дип яза ул соңыннан.

“Ай-һай, холкы гади түгел шул аның”, дип көрсенә бу хәлләрне искә төшереп Фәния апа. Аның чираттагы концерты быел “Башкача” (“Иначе”) дип аталды. Ул тагын үзенең агымга каршы булуын исбатлады. Бу җәһәттән берничә фикерен китерәсе килә. “Сугыш ул тычканнар арасында да була. Әмма ул сугышта җиңгәне дә тычкан булып кала”. “Мин ватанпәрвәрлекне үземчә аңлыйм һәм аны бик эчке, хәтта интим хис дип саныйм. Әйтик, мин әниемне бик яратам. Әмма шул хакта плакат язып Кызыл мәйданга чыкмыйм бит инде... Иң зур теләгем — Русияне алга киткән ил итеп күрү”.

...Себердә яшәгәндә улы: “Әни, миңа кояш сурәте төшер әле”, ди. Шушы сүзләрне Фәния Гәрәева-Шевчук улының 55 яшенә багышланган күргәзмәсенә исем итеп ала. Әлбәттә, ул монда Шевчук әнисе генә түгел инде! Шул без күргән чәчәкләр, без күргән зәңгәр күк, Уфа күренешләре... Әмма күпме төс балкышы, кыяр-кыймас кына сузылган тыйнак, җылы нур бар анда. Бу рәссамның рухи халәтенә туры киләдер — чагу балкыш белән бергә тыйнак нур. Һәм... тормышта үзе генә белгән юлдан атлау. Картәтисе мулла булган өчен атылган, әтисе шундый ук дини карашлары өчен сөрген шулпасын үзе генә түгел, гаиләсе белән бергә чөмергән кеше. Ә Фәния апа — православие динендә. “Мин — балаларым белән”, дип гади генә аңлата ул бу адымын. Күпләрнең ачуын китерер бу юллар. Күпләр Совет заманын, комсомол төзелешләрен, бар халыкның бер “масса” булып яшәгәнен онытып, гәзитне күз күременнән ерак та алып куяр, бәлки. Әмма ана күңелен аңлаганнар түгел. Бала бәгыренең төбенә төшеп эреп югалырга да әзер ана күңелен тойган, “Не стреляй” җырын бер генә тапкыр ишеткән кеше аңлар аны. Шевчуклар күпләр алар, әмма Юрий Шевчуклар Фәния Гәрәевалардан туа. 

Чыганак.

Беркемне дә битараф калдырмаган әлеге фаҗигадән соң инде бер ел узып китте. Хәер, балаларын, ата-аналарын, туганнарын югалткан кешеләр өчен бу һәлакәт әле һаман да яңа гына булган кебек. Алар үзләренең фаҗигале төстә һәлак булган якыннарын рәсми булмаган чараларда искә алачак. Казанның Елга портында, мәсәлән, кичке сәгать сигездә бар теләгән кешеләр матәм митингына җыелачак. Монда Иделдәге фаҗигадә батып үлгәннәрне тынлык минуты белән искә алып, күккә шарлар очырачаклар.

Әлеге фаҗигале дата уңаеннан Татарстанда күп кенә рәсми искә алу чаралары да узачак. 10 июль көнне республикага Россиянең транспорт министры Максим Соколов килер, дип көтелә. Ул “Булгария” көймәсендәге эзләү-коткару операциясендә батырлык күрсәткән Гадәттән тыш хәлләр министрлыгы вәкилләренә дәүләт бүләкләре тапшырачак. Моннан тыш Максим Соколов Казанда Универсиаданың транспорт инфраструктурасын төзү һәм транспортта иминлекне тәэмин итүгә багышланган җыелышлар уздыра.

10 июль көнне “Булгария” баткан Кама Тамагы районы Сөйки авылы янында мемориаль комплекс та ачыла. Баткан теплоход сурәте ясалган һәм һәлак булган 122 кешенең исемнәре язылган 8,5 метрлы хәтер диварын ачу тантанасында Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов, Россиянең транспорт министры Максим Соколов, Россия Президенты киңәшчесе Игорь Левитин катнашачак. Бу чараларга барырга теләгән казанлылар өчен башкаланың Елга портыннан иртәнге якта хәтер мемориалы урнашкан җиргә берничә автобус җибәреләчәк.

 “Булгария” фаҗигасе татарстанлыларны гына түгел, чит ил кешеләрен дә битараф калдырмады. Америкада яшәүче җырлар авторы һәм музыкант Лиза ЛаРю (Lisa LaRue) Иделдә батып үлгән балаларга багышланган композиция иҗат иткән. “Lemniscate - Children of the Bulgaria” дигән 13 минутлык көйне Лиза ЛаРю америка радиосында фаҗигагә бер ел булган көнне тәкъдим итәчәк.

Фото: 43.mchs.gov.ru

Бер диннең генә хакимлек итүенә ирешү максаты белән дөньяны канга батырып, көчләп чукындырулар булган анысы. Ләкин татар халкы, дәүләтчелеген югалтса да, милләтен, телен һәм мәдәниятен саклап кала алган. Хәзер исә милләтләрне бетерү сәясәте яшәеш сәхнәсендә тамырларын тирәнрәк җибәргән шартларда Россиядә яшәүче милләтләргә үз телләрен саклау көннән-көн авырая, катлаулана бара. Моның шулай икәнен без Россия дәүләте әледән-әле чыгарып торган реформаларда, кануннарда күреп торабыз. Алар иң элек милли мәнфәгатьләребезгә китереп суга. Дистә еллар дәвамында, без – күпмилләтле, бай һәм көчле ил, дип мактанып яшәгән Россиядә хәзер халыкларны туган теленнән читләштерү, милли хистән арындыру, татар, чуаш, мари булып гомер кичергән халыкларга «Россияле» дигән аморф атаманы көчләп тагу шаукымы бара. Иң гаҗәпләндергәне шул – бу идеяне тормышка ашыру белән бәйле барлык гамәлләр глобальләштерү, оптимальләштерү кебегрәк яңгыравыклы төшенчәләр артына яшерелеп кылына. Бар халыкны бер милләт исеме белән генә атау идеясе тарафдарлары пикетлар оештыралар. Аларның чакырулары үз араларында гына калса, моны аерым даирәләрнең фикере дип кенә бәяләп булыр иде. Юк шул. Әлеге шигарьләр матбугат битләрендә дә урын таба, югары трибуналардан да яңгырый. Һәм халыкның күңеленә коткы сала.

Ирексездән, шагыйребез Һади Такташның «Киләчәккә хатлар» поэмасындагы гыйбрәтле сүзләре искә төшә:

Һәрбер чорның үзенең чире була,

Һәрбер чорның үзенең докторы,

Һәр заманның була үзенә күрә

Сволочы – каһәр суккыры.

Бу юлларга өстәп,

Һәрбер чорның була үзенә күрә

Шариковы, Жириновские, дип тә әйтәсе килә.

Аңлашыла инде, Россия дәүләте үзенең сәясәтен нәкъ менә шундый бушбугазлар авызыннан әйттерә. Кылган барлык гамәлләре дә милләтләрне бетерү, төрле милләтләрдән бер милләт укмаштыруга юнәлдерелә. Нәтиҗәсе күз алдында: мәктәпләр – кимүгә, ә милли мәктәпләр бөтенләй бетүгә юл тота. Шуны күрә торып та, рус телен өйрәтүгә татар теленә караганда сәгатьләр азрак бирелә, дигән дәгъва белән оештырылган чыгышларга да шаһит булдык. Мәгариф һәм фән министрыбыз, ике телгә дә сәгатьләр тигез бирелә, дип акланды аклануын. Ләкин бит телгә өйрәтү атнасына өч-дүрт сәгать кенә керә торган татар теле дәресләрендә генә бармый. Башка барлык фәннәрнең рус телендә укытылуын истә тотсак, нинди тигезлек турында сүз барырга мөмкин? Республикабызда татар мәктәпләрен арттыру иң дөрес һәм гадел гамәл булыр иде югыйсә. Дөрес, авылларда 9-10 бала гына булса да, милли мәктәпләр ачылгалый. Ләкин ата-аналар балаларын күршедәге рус мәктәбенә бирүне хуп күрә. Моның өчен аларны гаепләү дә кыен. Чөнки татар теленең чын мәгънәсендә дәүләт теле булып әверелгәне юк, куллану даирәсе дә күп очракта гаилә белән чикләнә. Тагын бер сәбәп: ул – бердәм дәүләт имтиханын рус телендә генә тапшырырга мәҗбүр иткән канун. Аны дәүләт сәясәтенең милләтләргә каршы кылынган ялгыш кына түгел, явыз ниятле гамәле дип бәяләргә кирәктер. Гомумән, БДИ үзе дә бик күп сораулар тудыра. Яшь буынга белемнәрне тирәнтен үзләштерүгә ул ни дәрәҗәдә ярдәм итте икән? Югары уку йортларына керү мөмкинлекләрен арттырдымы әллә? Әти-әниләрне, укучыларны хәйлә, ялган юлларын эзләргә этәрмәдеме? Милли телләрне саклауга, мәгарифне, мәдәниятне үстерүгә уңай йогынты булдымы? Уңай җавап табылмас, мөгаен.

Шулай да, матбугат битләренә күз салсаң, язучылар, галимнәр, сәясәтчеләр, журналистлар һәм, гомумән, газета-журнал укучыларның милләт, телебезне саклау, мәдәният үсеше, мәктәп язмышы кебек мәсьәләләргә битараф булмаулары сөендерә. Мәктәптә телләрне укыту методикасын камилләштерү юлларын күрсәтеп язылган мәкаләләр матур өметләр уята. Хөкүмәтебез тарафыннан кабул ителгән карарлар да киләчәгебезгә ышанычны арттыра. Шушы җәһәттән 2011 елның Тукаебыз истәлегенә багышланганлыгын күрсәтергә була. Бу ел бөтен дөньяга сибелеп яшәүче татарларның гына түгел, барлык төрки халыкларның да уртак, якты бәйрәме булып истә калачак. Күпме шәһәрләрдә шагыйребезгә яңа һәйкәлләр күтәрелде, матбугатта басылган мәкаләләр, китаплар халкыбызга Тукай феноменын яңабаштан ачарга ярдәм итте. Боларның барысы да татарның бөеклеген бөтен дөнья каршында раслады. Милләтебезнең бай тарихына, бай әдәбиятына хөрмәт уятты. Дөньяга бу Бөекне тудырган халыкның дәрәҗәсен күтәрде. Тагын бер куанычлы күренеш дип Казанда тарихи биналарны саклауга бәйле гамәлләрне әйтергә кирәктер. Татарстан хөкүмәте, ниһаять, моңарчы кылынган ялгыш гамәлләрен төзәтү чараларын күрә башлады. Тукай яшәгән «Болгар номерлары»ның сүтелүе халкыбызда рәнҗү хисләре, зур ризасызлык уяткан иде. Хәзер без бу йортны элеккеге кыяфәтендә күрәчәгебезгә өметләнеп яшибез. Бауман урамындагы матбугат йортының сакланып калачагы турындагы хәбәрне дә һәр татар шатланып каршылады. Бу бит үткән буыннарның хәтеренә мәдәниятебез символы булып кереп калган, язучылар һәм журналистларның иҗади уңышларына шаһит булган тарихи бина. Ышанабыз, ул кабат халкыбыз күңеленә якты нур сибеп торучы мәдәни үзәк булып яңартылыр. Бу үзгәрешләрне халык ихтыяры, халык таләбенең җиңүе дип атарга кирәктер. Теләгәндә, халкыбыз барысын да булдыра ала шул.

...Моннан бер-ике ел элек без Польша Президенты Бронислав Комаровскийның «Татар иярдә туа» дигән искиткеч язмасын уку бәхетенә ирешкән идек. Бу аның Гданьск шәһәрендә Польша татарына һәйкәл ачу тантанасында ясаган чыгышы. Моны 600 ел дәвамында Польшаны төзергә һәм аны сакларга фидакарьләрчә булышкан татар кавеменә ихлас күңелдән әйтелгән рәхмәт хисләре дип тә, татарның батырлыгына дан җырлау итеп тә аңларга кирәк. «Безнең илдә башка төрле халыклар, диннәр һәм мәдәниятләр туганнарча тату яшәп, күптөрлелектән көч һәм илһам алып, Ватанның куәтен арттырган», – дип, Президент татар яугирләренә искиткеч югары бәя бирә. Мондый бәяне мин үзебезнең илне саклауда кан койган күп меңнәрчә татар турында Россия түрәләреннән дә ишетергә теләр идем. Бездә исә бары тик рус батырлыгына гына дан җырлана. Башка милләтләрнең каһарманлыгы турында дәшми калу хуплана. Милләтләрне руслаштыруга йөз тотыла. Ә бит тарих битләренә күз салсаң, татарларның сугыштагы һәм тыныч тормыштагы фидакарьлегенә мисаллар бихисап күп. Бу батырлыгы татарга яшәеш иярендә барырга хокук бирмимени?! Польша Президенты үрнәге безнең түрәләргә бик яхшы компас түгелмени?! Кызганыч, бездә алай була алмый шул. Башка халыкларның хокукларын чикләү русның канына сеңгән. Ә безнең үзебездә исә яшәеш кагыйдәләрен бозуларга каршылык күрсәтү иммунитеты җуелып беткән диярлек. Моңа мисал итеп, Хәтер көнен китерергә телим. Ул, халкыбызның дәүләтчелеген югалткан көн буларак, үзебезнең Татарстан күләмендә билгеләнергә тиеш дип беләм. Аны, кайбер язмалардан күренгәнчә, дин тотучыларга гына йөкләү һич тә дөрес түгел. Илен саклап шәһит киткән күп меңнәрчә татарларның истәлеген саклаучы изге көн ул Хәтер көне. Ә фидакарь бабаларыбызга һәйкәл кую һаман кичектерелеп килә. Хәтер көнендә 100-150 кеше катнашуы да безне бизәми. Ә бит, төптәнрәк уйлап карасаң, бу хәлләрнең төбендә бер генә сәбәп ятканы аңлашыла. Ул – куркаклык. Үз-үзен яклый алмаган, үз хокукларын даулап көрәшергә сәләтсез халыкны кем якласын да кем һәйкәл куйсын икән?! Нәтиҗәдә халкыбыз хокукларын бер-бер артлы җуя бара. Мәктәпләрнең кимүе белән дә, телебезнең бетеп баруы белән дә килешеп яши. Шулай акрынлап иярне дә, дилбегәне дә кулдан ычкындыра. Ләкин иң зур үпкәне Мәскәүгә дә түгел, үзебезнең түрәләребезгә дә түгел, ә бәлки үземнең газиз милләттәшләремә белдерәсем килә. Табигать тарафыннан кешенең холкына үзен хәвеф-хәтәрдән саклану инстинкты салынган. Аның үз дәрәҗәңне тиешле югарылыкта тоту, үз бәяңне белү кебек бик тә мөһим һәм кыйммәтле тармагы да бар. Бездә менә шул якка игътибар биреп җиткерелми. Кешенең ирек сөюенә, теленә, мәдәни байлыкларына кызыгучылар һәрвакыт очрап торган. Бу рухи байлыкларны саклау өчен көрәшүче фидакарь затлары да булган. Алар хәзер дә бар.

Телебезне, әдәбиятыбызны, мәдәниятебезне сакларга чакырган язучыларыбыз, сәясәтчеләребез, сәнгать һәм фән эшлеклеләребез дә җитәрлек. Ләкин алар тавышына киң гавам тавышы да өстәлсә, без искиткеч куәткә, телебезгә, милләтебезгә һөҗүм итүчеләргә отпор бирү сәләтенә ия булачакбыз бит.

Бу һөҗүм Жириновский кебекләрнең тавышы булып кына ишетелсә, бер хәл иде. Ә бит алар артында Россия дәүләтенең милләтләрне бетерүгә йөз тоткан мәкерле сәясәте яшеренгән булуына без көннән-көн ныграк инана барабыз. Мәскәү моны үзенең реформалары белән һәрдаим раслап тора. Ә без, татар теле белән кая бара алабыз соң, дип яшәп, балаларыбызны рус мәктәпләренә бирә торсак, әхлаксыз һөҗүм тарафдарларына ярдәм генә итәбез булып чыга түгелме соң?! Чынбарлык исә телен, мәдәниятен һәм милли горурлыгын сакларга сәләтле, иярдә нык утыручы татар булып калуны хуплаячак. 

Әдилә үзе болай ди: “Алдагы көннәрне Мөхәммәт пәйгамбәр турында кызыклы китап укыган идем. Аннан бик тәэсирләндем. Пәйгамбәребезнең (сгв) ни дәрәҗәдә сабыр холыклы булуына сокланып, җәннәтнең никадәр матур тасвирланганына гаҗәпләнеп, күп уйланып йөрдем. Исемә төшкән саен иман кәлимәсен кабатлап йөргән шушы көннәрдә барлыкка килгән һавадагы бу язуны өстән бер билге буларак та, үзенчәлекле бүләк тә кебек кабул иттем. Моны могҗизага тиңлим”.
 

Хакимиятләр Яшел Үзән районына төзелеп килүче "Яңа Тура" сәүдә үзәгенә иң беренчеләрдән булып бу елның 1 октябренә "Вьетнам базары" күчәчәк дип белдерде. Казанда яхшы итеп төзелгән үз биналары булмаган базарлар 2013 ел ахырына кадәр ябылып бетәргә тиеш. Эшмәкәрләр бу хәбәрдән соң бик борчыла башлады. “Ул кадәр ерак арага йөреп эшли алырбызмы, аренда бәяләре нык югары булмасмы?” дигән сораулар аларның башларыннан чыкмый.

Базардан сатып алып көн күргән халыкның күпчелеге дә бу үзгәрешләр кибетләрдәге бәяләрнең күтәреләчәгенә китерәчәк, бәяләр көннән-көн кыйммәтләнгәндә арзанлы әйберне табып булмаячак, дип борчыла.

Татарстан президенты Рөстәм Миңнеханов та базарлар ябылуның бик катлаулы мәсьәлә икәнен танып: "Кешеләр каршы булачак һәм нык ачуланачаклар. Без аларга төрле юллар тәкъдим итәргә тиеш. Алар базарларда үзләренең тормышларын алып бара", дип белдерде. Президент бу мәсьәлә уңаеннан, кешеләрне эшле итүне дә күз алдында тотып, муниципалитет башлыкларына тәкъдимнәр әзерләргә кушты.

Гүзәл Мөхетдинова ачылганның беренче көненнән, менә 16 ел инде, "Вьетнам базары"нда эшли. Кече бизнес вәкиле ул. Шул гомер эчендә хакимияттәге түрәләрдән бер генә кешенең төрле мәсьәләләр туган вакытта базарда эшләүчеләр янына килеп киңәшләшкәне булмады дип әйтә. Базарларны "Яңа Турага" туплауны ул Татарстанда кече бизнесны юкка чыгару адымы буларак бәяли.

– Базар ябылу хәбәрен, гомумән, анда эшләүчеләр ничек кабул итте?

– Бу хәбәр бик авыр кабул ителде. Безнең журналистлар урамындагы бу базар шәһәр үзәгендә түгел, анда торак йортлар юк, беркемгә дә комачауламыйбыз. Аның өстенә күбесе балалары бакчаларга йөри торган әниләр эшли. Алар шәһәрдән 45 чакрым ераклыктагы яңа салынган "Яңа Тура" базарына сатучы булып йөри алмаячак. Анда 45 чакрым барырга, эштән кайтканда тагын 45 чакрым кайтырга кирәк. Кичке сәгать алтыга кадәр эшләү кирәк булачак. Аларның балаларын алырга да, ашарга пешерергә дә, ирләрен эштән каршы алырга да мөмкинлекләре булмаячак. Хәзер кая барсын кеше, алар эшсез калачак. Бер җиргә дә эшкә алырга теләмиләр хәзер.

– Ни өчен эшне сезне, халык телендә әйткәндә "Вьетнам базарын", ябудан башлыйлар? Күп кеше сезнең базарда киенә, уку кирәк-яраклары ала торган иде. Бу артык бай яшәмәгәннәр турында сүз бара.

– Безнең базарда бәяләр арзан. Урта хәллеләр, очын-очка ялгап яшәгәннәр өчен дә безнең базарда алырга һәрвакыт әйбер бар. Безнең базарны беренче ябарга теләүләрен мин, ниндидер миллиардлар чыгарып яңа, зур базар төзелгәч, аны урысча әйткәндә, раскручивать итәр өчен, аларга безнең базардагы кебек инде эшне җайга салган эшмәкәрләр кирәктер дип уйлыйм. Үзләренең яңа базарларын эшләтеп җибәрү өчен безне кулланмакчы булалар. Без анда "ниндидер корал" булачакбыз. Безнең хәлебез белән беркем дә кызыксынмый. Без бу бик зур ялгышу булачак дип саныйбыз. Бик күп эшмәкәрләр үзләренең эшләрен бөтенләй ябачак. Бик күп кеше анда бара алмаячак һәм бизнесларын ташлаячак.

​​Бездә күбесенчә хатын-кыз эшли, аларның барсы да машина йөртми. Үзе машинада йөрмәгән кеше өчен аның кадәр ерак җиргә йөрү бик уңайсыз булачак. Аннан соң төрле җиһазлар алу өчен дә күп акча түгәргә туры киләчәк. Монда да бер ябып, бер ачып дигән шикелле, безне бер абзардан бер абзарга хәстерә дә хөстерә йөртә-йөртә бик ардык. Монда хатын-кызлар арасында пенсия яшенә җитеп килүчеләр дә бар, күп кеше ябылачак. Яшьләрнең кайберләре зур сәүдә үзәкләренә сатучы булып та китәргә мөмкин. Татарстанда кече эшмәкәрлекне менә шулай итеп бетерәләр.

Без Казанның Совет районына һәр ел саен бик зур керем бирә идек, без түләгән салымнар 20 миллион сумга җитә иде. Андый салымнарны, белмим, аннан соң алар каян җыеп ала алырлар. Мин бу хәлне хакимиятләрнең бик зур ялгышы дип саныйм. Безнең базар беркемгә дә борчу тудыра торган урын түгел иде. Базарларны чүпле дип әйтәләр икән, ул чүп безнең үзебезнең базар эчендә җыештырылып бетеп бара иде. Тәртип иде анда. Безнең базарны иң югында җылытырга гына кирәк иде. Базар - базар инде ул һәрвакытта шулай булган, ә сәүдә үзәге - ул кибет. Базар элек-электән калган. Менә кеше базарның бер башыннан икенче башына бара, як-ягына карана һәм күзе төшкән әйберне ала, бу бик җайлы. Кибетләргә бер кереп, бер чыгып йөрү түгел, кеше анда бик ара. Ә базар буйлап йөреп ул тиз генә үзенә кирәкле әйберне таба.

Мин үзем айга бер тапкыр Төркиянең Истанбул шәһәренә йөрим. Анда базарлар нәкъ бездәге кебек, хәтта мондагыдан начаррак та әле. Безнең базар алар янында бик культуралы әле ул. Анда әллә нинди, хәрабә хәлендә дип әйтергә була, элекке биналар, анда борылып-борылып җир асларына төшеп китәсең. Бернинди һавасыз, тәрәзәсез җирләргә дә барып чыгасың, кире чыга алырмын микән дип курку хәленә төшәсең. Истанбул шәһәрендә дә шундый базарлар бар, чөнки аларның хакимиятләре аларны саклый, тидертми.

Базар эше элек-электән килгән ниндидер бер үзенчәлекле һөнәр шикелле бит ул. Гомер буе базардан гына алырга ярата торган сатып алучылар булган, ярминкәләргә йөргәннәр. Кешеләр аралашыр өчен, исәнләшер өчен дә базарларга килә. Базарның бер генә гаебе дә юк, анда да кешеләр тырыша һәм эшли. Базар булырга тиеш дип саныйм мин. Халыкка хезмәт күрсәтәләр, ә халыкның бик күп өлеше базардан әйбер алырга ярата. Менә вак-төяккә генә килсәк тә, савыт-саба юа торган мунчала кирәк булганда да күршедәге базарга сугыласың. Аның өчен олы карчыклар, әбиләр әллә кайдагы "Яңа Тура"га чыгып китмәячәк. Алар, гомумән, кибетләрне аңламый. Кибетләрдәге матур кызлар янына килеп алар сөйләшә дә белми.

– "Вьетнам базары"нда сатучыларны, җыештыручыларны, товар китерүчеләрне дә кушып эшләгәндә, кара исәп белән күпме кеше бар дип әйтәләр соң?

– Ун мең тирәсе кеше эшли торгандыр дип уйлыйм мин. Монда бит вьетнам, әфган, үзбәк һәм башка милләтләр бик күп. Аларны санамыйча, безнең Казан шәһәреннән татарлар һәм урыслар гына без 247 эшмәкәр. Һәрберебезнең ким дигәндә ике сату урыны бар. 500 урын дигән сүз. Безнең татар белән урыс халкының гына да 500 сатучысы бар дигән сүз. Безне - эшмәкәрләрне дә кушкач ул меңгә якынлаша. Ул "Вьетнам базары" дип аталганга анда чит илләрдән бик күп халык эшли бит.

– "Яңа Тура"ны замана таләпләренә туры киләчәк дип әйтәләр. Анда аренда бәясе ничегрәк булыр икән соң?

– Арендасы безнекен арттырып җибәрер дип уйлыйм, анысы гына да түгел, безне андагы урыннарны сатып алырга мәҗбүр итәчәкләр. Бу хәл һәрвакыт булды. Тик болай гына безне матур урыннарга китереп утыртмаячаклар. Бу өстәмә чыгымнарны без тагын каян алыйк? Без "Вьетнам базары"нда 10 процент белән эшлибез. Күпләп сатып алу бәясенә әнә шул 10 процентны кушабыз. Шуңа күрә бездә әйберләр дә кыйбат түгел, бу безнең гади халык өчен эшләгәнне күрсәтеп тора. Ә кибетләр бәяләрне өчәр тапкыр арттыра бит.

– Татарстан президенты исеменә, шәһәр башлыгы исеменә үзегезнең яңа урынга бармаячагыгызны әйтеп күмәкләшеп хатлар язмадыгызмы соң?

– Моратов исеменә дә, Халиков исеменә дә яздык. Бу мәсьәлә артыннан безнең хуҗабыз Дао Тхи Кой йөри. Хәзер каршылык белдереп урамнарга чыксаң, яңа кануннар кабул иттеләр, хөкем итә башлыйлар. Мин үзем канунга күрә демонстрация ясап чыксаң да безне тыярга тиеш түгелләр дип уйлыйм. Бу бит сәяси чара түгел, без үзебезнең эшебезне генә яклыйбыз. Әниләр балаларын ач калдырмас өчен тырышу турында сүз бара бит монда. Бүген әни кеше эшкә бармаса, балалар бакчасы өчен түләргә акчасы юк аның. Иртәгә бармаса сатучы баласына мәктәпкә төшке ашка биреп җибәрергә акчасы булмый. Хәзерге акча бүген бар, иртәгә юк. Әйберләр, азык-төлек бик кыйммәтләнде. Халык ни дип әйтергә дә белми, безнең базарда эшләүчеләр бик борчуда.

Универсиадага шәһәрне тәртиплибез дип әйтәләр. 18-20 көнлек чара бу. Без бу 18-20 көн эчендә эшләмичә, ял итеп тә торыр идек. Универсиаданы карар идек. Бернәрсәне пычратмыйча дигәндәй ябып куяр идек. Аннан соң Универсиада узгач үзебезнең эшебезгә тынычлап килеп басар идек. Безнең төп теләгебез - безгә кагылмасыннар иде.

– Базарда эшләүче эшкуарларны 100 процент дип алсак, ничә процент эшмәкәр "Яңа Тура" базарына барыр дип уйлыйсыз?

– Бәлки 10 проценты барыр, ә 90 проценты бармаячак. Бармаучылар авылларга, районнарга барып сәүдә итү урыннары ачарга мөмкин, Казандагы сәүдә үзәкләренә күченергә мөмкиннәр. Үз йортлары тирәсендә кибетләр булса, анда да керергә мөмкиннәр. Әмма "Турага" күпчелек бармаячак.

Хакимиятләргә безнең белән бу мәсьәлә турында алдан очрашып сөйләшү кирәк иде. Беркайчан да бер генә түрәнең дә шулкадәр күп кеше эшли торган җиргә килеп киңәш-табыш иткәне юк. Нишләптер хакимиятләр базар кешесен икенче сортлы кеше итеп кабул итә. Завод-фабрикаларны япканга халык мәҗбүри базарларга чыкты. Менә шул якларын аңлап, башта халык белән әңгәмәләшү кирәк иде. Шунда ачсак, монда ачсак дип киңәшергә дә була иде бит. Казанның "Яңа Тура"дан кала да тыныч урыннары бик күп иде. Костантиновка тирәсендә күпләп сатучылар килә торган җирләрдә басу шикелле урыннар бар иде. Чаллы юлы өстендә дә урыннар бар. Безгә күпләп алучылар әнә шул юл белән килә. Бу тирәдә дә күп урыннар бар. "Яңа Тура" бик ерак ул. 

Фото: tatar-inform.ru

Җиденчене тәмамлаучы улыма игътибар итәм – аның сөйләмендә атамалар көннән-көн арта. Салат ясый башласаң да, ниндидер катнашма турында сүз чыкса, кирәкле әйберләр дип тормый, ингредиентлар дип кенә җибәрә. Интрига, интуиция, абсурд, адаптация, адекват, азарт, аксессуар, алиби, апатия, гастарбайтер, аутсайдер... – бу әле соңгы вакытта исемдә калган сүзләр генә. Тигезлек сакларга дими –баланс ди, карар түгел – вердикт, вариант түгел (юкса ул да алынма сүз, ул гына ярамый, тагын да яңасы кирәк) – версия һәм башкалар.

Хәзер инде үзен интеллигентка санаган кайберәүләр курку дип сөйләшеп тормый, фобия дип кенә җибәрә. Ә Интернетта фобиянең меңнән артык төре турында язылган. Димәк, телебезне әнә шуның ка­дәр яңгыравыклы сүзгә “баета” алабыз булып чыга? Соң, фобия димичә, гади генә итеп уттан яки судан куркам дисәң дә, ялгыш түгел ләбаса. Берәү дә сине гаепләмәс. Барысы да шул курку бит инде, чит сүздән башка да, үз телебездә дә аңлаша, ни әйтергә теләгәнне аңлата алабыз диюем. Сөйләмебездәге бер фобия генә түгел, башка күпчелек алынма сүзләр турында да шуны ук әйтергә була.

Нанотехнология, инфраструктура, парадокс, аксиома, плагиат, патент, фортуна, толерантлык, аккредитация, оптимизация... ишеләре бе­лән дә шул ук хәл. Рөхсәт ди­гәне дә бигрәк гади ишетелә шул, аккредитацияне алыштыра алмый кебек. Ирекле ярдәмче яки гади генә ярдәмче дип кара да, волонтер диген. Яки менә дисконт карталар урынына ташламалы дип сөйләш, яз...

Праймериз – Думага үткән сайлаулар вакытында гына телебезгә килеп кергән сүзне дә бик “җылы” кабул иттек бугай. Ни үкенеч, аномаль, бутик, грант, дилер (сатучы тү­гел, нәкъ менә дилер)... – сөйләмебездә “татарлашып” бетә язган мондый сүзләр исемлеге шактый озын икән.

Яңа халыкара сүзләр кулланып сөйләшү хәбәрдарлыкны күрсәтә торгандыр, бәлкем. Тик, болай барса, үзебезнең саф, матур сүзләребез төсмерләрен дә, мәгънәләрен дә югалтып, сөйләмебездән бө­тенләй төшеп калмасмы соң? Мисаллары күз алдында инде. Берчак бер газетага саф кү­ңелле, авырлыклар күрсә дә, башкаларга изгелек кылып яшәүче ак әби турында “ак яулыгын чөеп бәйләгән” дип язган идем. Юк, “чөеп” сүзен әллә аңламаганнар, аны “су­зып”ка әйләндерделәр. Юкса яулыкны сузып бәйләү­не күз алдына да китереп булмый, өстәвенә “чөеп” дигәндә ничектер горурлык төсмере дә бирелә бит. Ул минем героема бик тә туры килә иде. Икенче бер очракта шушы ук яулыкны, “чөеп” дигәнне кабул ит­мәгәч, үзләренчә “сузып” дип язган идем, юк, тагын үзгәрт­кәннәр, бусында “таратып” дип язганнар. Күз алдына ак яулыгын таратып бәйләгән таркау әби килде дә басты. Болай дәвам итсәк, таркатасылар алда әле кебек тоела... 

Татарстан чигенә җитеп, бераз баруга, Аллаһының могҗизасы димә инде, әллә кайдан гына килеп чыккан ак күгәрченнәр төркеме машинабыз өстендә уйнаклап оча башлады. Тик бераздан алар, юл биргәндәй икегә бүленеп, безне озатып калдылар. Әйтерсең лә, шушы гөнаһсыз кошлар безгә хәерле юл телиләр иде!

Әгәр дә, түзмәслек итеп җаным тартмаса, мин ирем Габделәхәт белән машинага утырып, кичке якта авылымны ташлап, шундый олы юлга чыгып китәр идемме икән, белмим.

Әнә, матур булып, ерак киңлекләргә җәелгән Кама елгасы өстендә акчарлаклар оча, елгада горур аккошлар сыман теплоходлар, йөк төягән баржалар йөзә. Яр буйларында ирләр балык тота, хатын-кызлар, балалар су коена, кояшта кызына.

Безнең шулай кичкә каршы сәфәргә кузгалуыбызның төп сәбәбе - иртәгә мәркәзебез Казанда булачак Сабан туе иде.

Ул данлыклы Кол-Шәриф мәчете, Сөембикә-ханбикә манарасы, ыгы-зыгылы, шау-шулы тормышы белән каршы алды безне.

Икенче көнне иртән иртүк без туганнарыбыз белән Сабан туена киттек. Бәйрәм бүген өч урында: Аккош күле, Дәрвишләр һәм Мирный бистәләрендә була икән. Дәрвишләр бистәсендә үтәчәк бәйрәм быел Сабан туе символы булган Казан сөлгесенә багышланган. Ә инде Аккош күле буена һәм Мирный бистәсенә баручылар Татарстанның тарихи-мәдәни мирас елы уңаеннан оештырылган тамаша карый алачаклар икән.

Без шул бәйрәмнәрнең өченчесенә юл тоттык. Биредәге Сабан туе мәйданы урман эчендә - Каенлыктагы киң аланлыкта урнашкан. Тирә-юньдә яңгыраган матур милли җыр-музыка тавышлары күңелләрне җилкетә, гасырлар буена туганнардай аралашып яшәгән төрле милләт халкы берсен-берсе шушы зур бәйрәм белән котлый.

Сабан туе капкасыннан килеп керүгә, сигез муниципаль районның театр сәхнәләре тезелеп киткән. Шуларның берсе генә дә үзе бер авыл кадәр урынны биләп торадыр.

Дөрестән дә, әнә ак бүрәнәләрдән салынган, зур осталык, күңел матурлыгын биреп, челтәрләп, бизәкләп эшләнгән тәрәзә капкачлы, кәрнизле борынгы татар халкының өе. Тәрәзә төпләре аллы-гөлле гөлләргә күмелгән. Түр башына чигүле сөлге эленгән. Өй эчендә милли киемнәр кигән, ап-ак мич кырыена тезелеп утырган яшь кызлар җырлый-җырлый йон эрлиләр. Түр башында эленгән талбишектә сабый бала изрәп йоклый. Өстәл милли ашлардан сыгылып тора, шунда ук пар бөркетеп, самовар кайнап утыра.

Авылда печән өсте тасвирлана... Әнә, читән белән әйләндереп алынган йортта туарылган ат, печән төялгән арба тора. Печәннән килгән хуш исле җиләк, төрле чәчәкләр исе борынны кытыклый. Йортның бер читендә - татар мунчасы. Аның тирәсенә мәтрүшкә, бөтнек кушып бәйләнгән каен, имән себеркеләре киптерергә эленгән. Ә мунча алдында такта сәкедә яткан егетне баһадирдай ир себерке белән чабындыра. Ул җыелган халыкка ничек дөрес итеп чабыну ысулларын тәкъдим итә. Шушында ук су тулы ләгәннәр тора. Шушы матур тамашаны караган кешеләр рәхәтләнеп көләләр, истәлеккә рәсемгә төшерәләр.

Татарстаныбызны зурлап, хөрмәт итеп бәйрәмгә төрле төбәкләрдән бик күп кунаклар килгән. Аларның төрле телләрдә сөйләшкәнен тыңлап торгач, бик тә канәгать икәнлекләре аңлашыла.

Бүген монда Татарстанның күп районнарыннан килгән төрле милләт вәкилләре үз тормышларын чагылдырган театрлаштырылган композицияләре аша биредәге халыкларның үзара дус, тату яшәүләрен күрсәтергә тырышканнар.

Әнә матур итеп киенгән чуваш кызлары сиртмәле коедан су алалар. Чәчәкле көянтә чиләкләре аларга аерым бер матурлык өсти. Өйләрдән ерак түгел урнашкан сәхнәләрдә һәр милләт халкы үзенең җырга-моңга осталыгын күрсәтә, милли сәнгате белән таныштыра, талчыбыктан үреп эшләнгән кәрзиннәре, урындыклары, талбишекләре, атка кидерелә торган камытлары, агач дугалары, балчыктан эшләнгән чүлмәк савытлары белән мактана.

Әйе, бүген ничек кенә мактансаң да, уйнасаң да, көлсәң дә ярый. Чөнки бүген биредә ерак гасырлар аша безгә килеп җиткән бөек татар халкының яраткан бәйрәме – Сабан туе гөрли!

Менә шушы күңел матурлыгы биреп эшләнгән тарихи җәүһәрләрне сокланып карый-карый без алга үтәбез. Бүген биредә 11 мәйданчыкта төрледән-төрле концерт программалары күрсәтелә. Бигрәк тә балалар иҗатына сокланып туймаслык.

Тезелеп киткән сәүдә рәтләрендә ниләр генә сатылмый! Бер читтә пылау, шашлык пешә. Дуслар, туганнар табыннар корып, бер-берсен тәмле ризыклар белән сыйлыйлар, гармун моңына кушылып җырлыйлар, бииләр. Бәйрәмдә тәртипсезләнеп йөрүче бер генә кешене дә күрмәдек.

Ә менә биредә батырлар көч сынаша. Ниһаять, Әлмәт шәһәреннән килгән көрәшче Ильяс Галимов (моннан берничә ел элек Самара өлкә Сабан туенда да катнашып, җиңү яулаган иде) абсолют батыр исеменә лаек булды. Ул сарык тәкәсе белән бүләкләнде, өенә быелгы Сабан туеның төп призы - “Калина” автомобиленә утырып кайтып китте.

Шулай итеп, сөекле Казаныбызда үткәрелгән Сабан туеның онытылмас мизгелләре якты хатирә булып, гомерлеккә минем күңелемдә уелып калды. Рәхмәт сиңа, Казан!

Татар өендә - татар кызлары.

Абсолют батыр - Ильяс ГАЛИМОВ. 

Татарстанда күп хезмәт хакы алучылар исемлегендә икенче урында оешма директорының кулдашы (партнер) яки урынбасары тора. Аның эш хакы – 170 мең сум. Өченче урынны теге яки бу урынга товарлар озатучы үзәк директоры вазыйфасын башкаручылар алган. Алар бер айга 90 мең сумнан 130 мең сумга кадәр акча эшли. Дүртенче һәм бишенче урыннарда органик кислоталар сатучы менеджер һәм автотранспорт оешмасы директоры булып эшләүчеләр.

Мәскәүдә исә иң зур хезмәт хакы 500 мең сум тәшкил итә икән. Мондый эш хакын финанслау үзәге директорлары ала. Икенче урында – кү­чемсез милек агентлыклары җитәкчеләре, алар бер айга 400 мең сум ке­ремгә ия. Россия башкаласында тагын IT – мәгълүмати техноло­гияләр өлкәсендә эшләсәң, күп акчалы була­сың. Алар бер айга 300-400 мең сум акча ала. Бу күләмдәге хезмәт хакын тагын “Airbus” экипажы пилотлары һәм командирларына гына түли­ләр.

Россиянең мәдәни мәркәзе Санкт-Петербург шә­һә­рендә иң зур хезмәт хакы – 350-400 мең сум. Мондый сумма күчемсез милек сату бүлеге җитәкчеләренә түлә­нә. Икенче урында – мәгъ­лүмати технологияләр белгечләре. Алар­­ның эш хакы – 300-400 мең сум. Өченче баскычта федераль сату челтәре директоры тора, ул бер айга 250-350 мең сум акча эшли. Тагын бу шәһәрдә автоюллар, күпер, аэродромнарны проектлаштыручылар бәһале, аларга 200 мең сум түләргә әзерләр. 

 «Совет Татарстаны» (1969), «Онытылмас еллар» (1987), «Галимҗан Ибраһимов» (1988), «Мин кем соң?» (1996) фильмнары авторы.

Быелгы аш мәҗлесен үткәрүне үз өстенә алган Мөхәммәтҗан агай унике яшьлек оныгы Фәрхетдинне үзе янына чакырып алды. Малай ятим, менә шушы бабасы тәрбиясендә яши. Әтисе сугыштан әйләнеп кайтмады аның. «Хәбәрсез югалды» дигән кара пичәтле хат әле дә булса матча эргәсенә кыстырылган килеш тора. Бу хат, күз яшьләрен күрсәтмичә генә, елый һәм сыкранадыр шикелле. Ходай кушып исән калгандыр, дип өметләнеп, малайның әтисе кайтмыйча, хатка кагылмаска, аны борчымаска дип тәгаенләп куйдылар. Өч ел вакыт узды, әмма эзсез-хәбәрсез югалган фронтовикның авылга, туган йортына һаман да кайтып кергәне юк...

Менә Фәрхетдин йөгереп керде дә яраткан бабасы каршына килеп басты. Бабасы Мөхәммәтҗан аңа сөеп карады, вәләкин тавышы бик таләпчән һәм җитди иде:

– Менә нәрсә, угланым. Сиңа бик җаваплы да, саваплы да йомыш кушам бүген. Хәзер үк күрше авылга, Сәләхетдин абыеңа чабасың. Иртәгә иртәнге сәгать унга килеп җитсен безнең тарафка. Коръән уку вазифасын без аңа тапшырабыз...

Малайның башы түшәмгә тигәндәй булды. Шулай булмый ни, бабасы аңа әнә шундый «пачутлы» эшне тапшырсын әле! Барачак, чакырачак ул Сәләхетдин абыйсын. Шундук иске сандалиларын киде дә, ыштан балакларын сызганып, юлга кузгалды.

Тургайлар җырын тыңлап, җил исеп китергән клевер һәм төрле чәчәкләр исен иснәп, юл тузанын туздырып, өч чакрым араны тәпили торгач, бервакытны Сәләхетдин абыйларының җил капкасы төбенә килеп тә басты. Чирәмле ишегалдына керде. Болдырга аяк баскач та, аның колагына өй эчендә яңгыраган көчле һәм серле авазлар килеп бәрелде. Ни-нәрсә булыр икән бу?

Бактың исә Сәләхетдин абыйның өйлә намазына утырган чагы икән. Ләкин ул аны көр тавышы белән бигрәкләр дә каты кычкырып укый иде. Изге Коръәннең күп кенә сүрәләрен һәм аятьләрен үзләштергән, аларны яттан белгән үсмер, бабасының йомышын әйтергә дә онытып, үзе дә сизмәстән-уйламастан, өлкән абыйсына әйтеп салмасынмы:

– Сәләхетдин абый, намазны бит кычкырып укымыйлар, кадере китә, диләр. Ихластан укылган догаларны Аллаһы Тәгалә болай да кабул итә...

Сәләхетдин, бу сүзләрне ишеткәч, намазыннан туктап, каерылып,малай ягына төксе караш ташлады. Кашлары маңгаена сикереп менде аның. Сәҗдә кылган җиреннән кинәт кенә сикереп торды да Фәрхетдинне якасыннан алып, тупас бер рәвештә ишегалдына селтәп ташлады. Малай, арыш көлтәседәй, чирәмлек өстенә очып төште. Болдырда басып калган Сәләхетдиннең:

– Әле син монда япь-яшь башың белән мине өйрәтергә килдеңме? Бар, хәзер үк авылыңа ычкын!.. – дигән сүзләре малайның йөрәгенә ук булып кадалды. Үзендә мондый рәнҗешне күтәрерлек көч табарга тырышты ул.

Фәрхетдингә бүтән чара калмаган иде: әйтер сүзен дә әйтә алмыйча, авылына кайтып китте. Япь-яшь кенә булса да, күз яшьләрен тыярга газапланды, аның күңелендә кинәттән эчке бер үҗәтлек, үзен-үзе раслау тойгысы уянды. Хаксыз бит Сәләхетдин абыйсы, хаксыз гамәл кылды ...

Кайтып җиткәч, бабасына бөтен хәлләрне тамчысын да яшермичә сөйләп бирде. Акыл иясе буларак, Мөхәммәтҗан агай бик тиз арада кискен карарга килде, сүзен өздереп әйтте:

– Син бит, улым, киләчәктә Коръән-хафиз буласы кеше. Аллаһының рөхсәте белән Коръән сүрәләрен, белгән аятьләреңне иртәгә син үзең укырсың, иншалла... Ә инде сине – ятим баланы шулай рәнҗетеп кайтару гөнаһысы өчен ул Ходай каршында үзе җавап бирер...

***

Икенче көнне сәхрәдә, яшел чирәм өстенә зур гына кызыл эскәтер җәелде. Табын исә бик тиз арада ризыклар белән бизәлде: балык бәлеше, өстенә вак ит турап салган бәрәңге өйрәсе, бал, түгәрәк ипи, балан суы һәм башкалар.

Бу бит сабан ашлыкларын чәчкәннән соң иң матур вакытлар. Күктә көмеш тургайлар талпына, ә җирдә җылы, кояшлы, баллы май ае. Якын-тирәдә бал кортлары безелди, чикерткәләр атылып китә, шомырт һәм сиреньнәрдән башыңны әйләндерердәй хуш исләр бөркелә. Табигать матурлыкка, сафлыкка, гармониягә чумган...

Бабасы әйткәнчә, Фәрхетдин – булачак яшь Коръән-хафиз үзенең вазифасын үтәргә тиеш иде. Ул шулай эшләде дә: каяндыр акылы җитеп, иң әүвәле хөрмәт сүзләре белән сугыштан әйләнеп кайтмаган авылдашларын искә алды, укылганнарның алар рухына багышланасын да искәртте. Аннары, яшь тавыш һәм Мисыр мәкаме белән, Коръән сүрәләрен укырга кереште. Табындагылар берьюлы тынып калды, һәммәсе үзенең эчке уйларына, теләк-ниятләренә бирелде.

Аш мәҗлесендә яулыкларын таратып бәйләгән апалар һәм әбиләр дә, кәләпүшле бабайлар да, табында үзләрен тыйнак тота белгән яшьләр дә бар иде. Мондый да күркәм-саваплы мәҗлес һәммәсен дә татулыкка, бердәмлеккә, үзара аңлашуга чакыра. Аларның күңелләре, яхшы һәм изге теләкләре күкләр кодрәте һәм дога аһәңнәре белән бергә кушылды. Әйе, мондый мәҗлестә һәркемнең күңеле-рухы сафлана, бары яхшылык кына эшләргә сусап тора.

Әлбәттә, тормыш тәҗрибәсе аз булган Фәрхетдиннең әйткән сүзләрен алга таба апалар, әби-бабайлар тулыландырырга тырышты. Бу җәһәттән, Мәйсуфа әбидән дә уздырырлык кеше булмагандыр. Ул, кәшимир яулыгын төзәткәләп алганнан соң, болай диде:

– Авылыбызның дистәләгән ир-егетләре сугыш кырында ятып калды. Бу – барыбыз өчен дә зур фаҗига. Аһ, шушы Гитлер явызның кулын тиз генә өзә алмадылар...

Аңа чатан Хәйри кушылып китте:

– Менә мин, җәмәгать, сугыштан аягымны өздереп кайттым. Аны кире кайтару өчен миңа беркем дә ярдәм итә алмый ич хәзер. Кешеләр кайчан гына сугышларсыз яши башлар икән?!.

Аш мәҗлесенең азагындарак Мәйсуфа әбидән мөнәҗәтләр укуын үтенделәр. Менә ул иң әүвәле ике кулын битләренә якынайтып, пышын-пышын килеп, белгән догаларын укыды да, аннары инде, матур тавыш белән, мөнәҗәтләргә күчте:

И Ходаем, бирче безгә

Йолдыз нуры, кичләрен.

Чиста булыр, ихлас булыр

Күңелдәге хисләрем.

Сабырлыклар – алтын, дип,

Борынгылар әйтеп киткән.

Ныклап бер уйлап карасаң,

Сабырлыкларга ни җиткән...

Борынгыдан, әби-бабаларыбыздан күчеп килгән, хәзер инде өлкәннәр телендә генә сакланып калган бу шигъри юллар, бигрәк тә соңгысы һәркемне тетрәтте, уйга салды. Күңелләренә иман һәм сафлык бөртекләре чәчте. Бу мизгелләрдә һәркайсы дөньяда фәкать яхшы гамәлләр генә кылырга тиешлеген аңлый һәм үзенең рухын шушы дулкынга көйли иде. Коръән мәҗлесе – чын мәгънәсендә әдәп, әхлак, тәрбия мәктәбе иде, билгеле.

Мәҗлестә катнашучылар Фәрхетдиннең кичә генә күрше авылга баруыннан һәм аның Сәләхетдин тарафыннан мәсхәрә ителүеннән хәбәрдар иде. Апалар һәм әбиләр, беравыздан: ятим баланы рәнҗеткән икән, үзенең балалары булмасын, дип, Сәләхетдингә ләгънәт-бәддога укыдылар.

Сәләхетдин дә ул кадәр үк мәгънәсез түгел икән: үзенең гөнаһысын йолу-йомшарту өчен, тиешле акчалар юнәтеп, үсмерне Бохара мәдрәсәсенә укырга җибәрү ягын кайгырта башлый.

Әмма Фәрхетдин, уналты яше тулу белән, тота да Казан каласына китеп бара. Югары уку йортының ишекләрен ачып керә, гыйлем эсти һәм галимлек, мөгаллимлек юлыннан китә, бөтен көчен-талантын шуңа багышлый. 

Керәшеннәрнең республикакүләм Питрау халык бәйрәме унөченче тапкыр Мамадыш районы Җөри авылында узачак. Питрау бәйрәме 14 июльдә 17.00 сәгатьтә башлана. Бәйрәмне оештыручылар: Татарстан республикасы керәшеннәре иҗтимагый оешмасы, Мамадыш районы хакимияте, “Ак Барс” холдинг компаниясе, Татарстан халыклары Ассамблеясе.

Питрау бә йрәмендә ел саен “Керәшен чибәре” конкурсы уза. Керәшен культурасын саклаучы яшь кызлар халык җырларын, биюләрен башкара. Моннан тыш, керәшен чибәрләре керәшеннәрнең тарихы һәм этнографиясе буенча да көч сынаша.

Җөри авылында республика күләмендә уза башлаган Питрау бәйрәме яңарышы башында “Ак Барс” Холдинг компаниясе генераль директоры, Татарстан керәшеннәре иҗтимагый оешмасы җитәкчесе, Татарстан Дәүләт Советы депутаты Иван Михаил улы Егоров белән Мамадыш районының хәзерге хакимият башлыгы Анатолий Петр улы Иванов тора. Җөридә беренче Питрау бәйрәме 1999 елда зурлап оештырыла.

Питрау бәйрәмен оештыручылар керәшеннәрнең милли-мәдәни, рухи мирасын саклау һәм үстерүне бурыч итеп куя. 2008 елдан Питрау, Каравон, Симек, Гырон быдтон, Уяв кебек, халыклар Ассамблеясе канаты астында республика керәшен мәдәнияте фестивале буларак үткәрелә.

Питрау бәйрәме Татарстан һәм башка Россия төбәкләреннән бик күп кунаклар җыячак. Бәйрәмнең тантаналы ачылышы зур мәйданда узачак. Монда “Чәчәк аланында” дип аталган театраль-музыкаль күренеш күрсәтелә.

Концерт мәйданында керәшен фольклор ансамбльләре, Татарстан артистлары, эстрада җырчылары, татар мәдәнияте йолдызлары, шулай ук керәшеннәрнең “Бәрмәнчек” дәүләт фольклор ансамбле, “Сәйдәш” бию театры һәм башкалар чыгыш ясаячак.

Ишегалдында Мамадыш, Алабуга, Мәлки һәм Чиләбе керәшеннәренең этник стильдә ясалган йортлары, каралты-куралары урын алачак. Фольклор коллективлар бәйрәм кунакларына керәшеннәрнең төрле төркемнәернең халык иҗатын күрсәтәчәк, уеннар оештырачак, осталар кул эшләре белән таныштырачак. Караңгы төшү белән традицион Питрау учагы кабыначак.

Фольклор сәхнәсендә ансамбльләр һәм керәшен җырын башкаручылар чыгыш ясачак. Алга таба “Керәшен чибәре” конкурсы һәм этнодискотека узачак.

“Питрау дискотекасы” мәйданында яшьләр өчен тамашаны “Эссе” төркеме оештыра. Дискотекада татар эстрадасы йолдызлары чыгыш ясый, конкурслар уза.

Балалар мәйданында концерт программасы, балалар әкияте сәхнәләштерелә, аниматорлар эшләве көтелә, карусель, аттракционнар урнаштырыла.

Питрау бәйрәме спорт уеннары: ат чабышы, ирләр һәм хатын-кызлар катнашында милли көрәш, гер күтәрү, волейбол, чаңгыда шуу белән үрелдереп барачак. Шула й ук милли уеннар оештырылачак.

Таң алдыннан бәйрәм тәмамланганда тантаналы фейерверк атылачак. 

11 июль Дөньякүләм халык көне буларак билгеләп үтелә. 1987 елның 11 июлендә Җир шарында кешеләр саны 5 миллиардтан узган иде. Берләшкән милләтләр оешмасы ике ел соңрак бу көнне Халыкара халык көне дип игълан итте. Узган елның ноябрендә дөньяда халык саны җиде миллиардтан артып китте. 1970 елларга кадәр җирдә халык саны зур тизлек белән арта барган булса, хәзер арту тизлеге шактый кимеде. Галимнәр 2050 елга Җир шарында 9,5 миллиард кеше яшәр дип фаразлый.

​​Русиядә халык саны елдан ел кими бара. 1989 елгы җанисәп белән 2010 елда үткәне арасында илдә халык саны 4 миллионга кимегән. Шул ук вакытта әлеге чор эчендә урыслар саны 10 миллионга кимегән. Татарлар 2002 елгы җанисәпкә беркадәр арткан булса, соңгы җанисәп татарларның да зуррак тизлек белән кими башлавын күрсәтә. 2002 елгы җанисәпкә шактый нык арткан башкортлар да тагын кими башлаган.

Соңгы җанисәп нәтиҗәләрен җентекләбрәк караганда, татарларның саны киләчәктә тагын да кимер кебек күренә. 16 яшькә кадәр булган татарлар саны дүрт процентка кимегән. Мөселман татарлар арасында бала табу элек урыслардагы белән чагыштырганда күбрәк булып килсә, соңгы җанисәп татарлар арасында бала табуның инде урыслардагыдан кимрәк булуын күрсәтә.

Хәзер татарларның 14,8 процентын 16 яшькәчә булган балалар тәшкил итә. 2002 елда 18,6 процент булган. Шулай итеп, хәзер татарларда әлеге яшь буын чагыштырмасы урыслардагыдан да кимрәк. Русиянең иң яшь милләте Чеченнарда 16 яшькәчә булганнар 34 проценттан артык. Ингушлар белән Аварлар да алардан бик калышмый.

Соңгы җанисәпнең нигә шундый нәтиҗәләр күрсәтүен тарихчы этнолог Дамир Исхаков берничә сәбәп белән аңлата:

​​– Беренчедән, шуны истә тотарга кирәк – бу җанисәп, рәсми булмаган чыганакка караганда, бик уңышлы үткәрелмәгән. Мәскәүдәге бер бик югары түрәнең әйтүенә караганда, (ул исәпкә алу эшләре белән шөгыльләнә, галим һәм түрә), зур шәһәрләрдә халыкның өчтән бере исәпкә алучыларны гомумән өйләренә кертмәгән. Һәм шуңа күрә исәпкә алуны милиция чыганаклары нигезендә үткәргәннәр. Милиция чыганакларында хәзер күп очракта милләт теркәлми. Шуңа күрә милләт дигән графа турында бу мәгълүмат бик үк ышанычлы түгел. Бигрәк тә эре шәһәрләрдәгесе.

Аннан соң шуны да истә тотарга кирәк, мәсәлән татар белән башкортны чагыштырган вакытта, татарларда, билгеле, кече яшьтәгеләрнең проценты кимрәк булачак, чөнки татарларда шәһәрләшү башкортлардагыга караганда күпкә югарырак. Бала табу шәһәрдә азрак – бу билгеле нәрсә. Өченче сәбәпне дә истә тотарга кирәк – татарлар арасында катнаш никах нык кына таралган. Татар милләтендә милли аң дигән нәрсә бераз сүлпәнәеп китте соңгы дәвердә. Шуңа күрә, катнаш никахлардан туган балалар, бәлки, бу фаразлау гына, урыс милләте булып языла башлаганнардыр дигән шик бар.

Менә шуларның барысын бергә кушып караган вакытта, татарларда бала табуның артмавын да истә тоткан вакытта, шундый нәтиҗә килеп чыгарга мөмкин. Бу тискәре нәтиҗә, билгеле.

– Киләчәктә әлеге буын үскәч, бала табу яшенә җиткәч, бу бит инде татарларның санын тагын да ныграк киметәчәк дигән сүз.

– Бер төркем галим берничә ел элек 2025 елга татар күпме була дигән фараз ясаган иде. Ул фаразга караганда, татарның саны 2002 елгы белән чагыштырган вакытта ярты миллионга кимергә тиеш иде. Хәзерге мәгълүматларга караган вакытта, кимү темпы бәлки ул фараздагыга караганда да югарырак булыр. Чөнки без бу соңгы ике исәпкә алу арасында да шактый халыкны югалттык.

Аның сәбәпләре төрле. Ул физик яктан юкка чыккан дигән сүз түгел. Милләт алыштыру булгандыр дип уйлыйм. Ассимиляция кебек нәрсәләр булырга мөмкин. Шуңа күрә сәбәп бер генә түгел. Бәлки татар физик яктан юкка чыкмагандыр да.

– Ләкин 2002 һәм 2010 елгы җанисәпләр арасында татарлар бераз кимесә дә, процент чагыштырмасы белән караганда шул ук калган. Ә урыслар, мәсәлән, 1989 елдан 2010 елга кадәр вакыт эчендә 10 миллионга кимегән. Ничек шулай зур аерма килеп чыга икән?

​​– Урысларның саны кими – ул бит билгеле әйбер. Ел саен урыслар 700 мең халкын югалтып баралар. Туучылар белән үлүчеләр арасында сан аермасы бар, шуңа күрә урысларның саны кими. Дөрес соңгы ике исәпкә алу арасында урыслар процент чагыштырасы ягыннан караганда бераз арткан. Ләкин, ул беренче чиратта элекке халыкны исәпкә алуда язылган беларус һәм украиннарның урыс булып язылуы белән бәйледер дип уйлыйм мин. Чөнки соңгы исәпкә алу вакытында беларусларның һәм украиннарның саны кимеде. Хәзер Русиядә милләтчелек көчәю сәбәпле беларусларга һәм украиннарга үз милләтләрендә йөрү файдалы түгелдер, дигән шик бар. Әмма 1989 ел белән чагыштырганда, билгеле урыслар югалту белән баралар демографик яктан.

– Дамир әфәнде, соңгы җанисәп нәтиҗәләренә караганда, яшьләр иң күп булган халык ул чеченнар, ингушлар һәм аварлар. Кавказ халыкларының киләчәген сез ничек күзаллыйсыз?

– Һәрхәлдә демографик яктан бу алар өчен бик уңай бер күренеш. Аларның саннары Кавказда да, гомумән ил эчендә дә артачак дип уйлыйм. Алга таба бу аларга, билгеле, үсеш мөмкинлекләре тудырачак. Демографик потенциал югары булса, ул халыкның алга таба үсеш мөмкинлеге артачак дигән фаразлар бар галимнәр арасында. Бу дөньяда да шулай карала.

Билгеле, моның аңлатмасы бар үзенә күрә, чөнки бу өч халыкта да хатын-кызларның күбесе өйдә утыра. Бала табу анда югары дәрәҗәдә. Ирләр генә эшли. Аннан соң алар әле яшь милләтләр, аларда демографик үсеш иске модельләр буенча бара. Аларда әле шәһәрләшү бик югары түгел. Шуңа күрә аларның саны алга таба да артачак һәм гомумән бу Кавказ халыклары алга таба Русиядә мөселманнар арасында зур роль уйнаячаклар. Билгеле, бу шартларда алар татарның үкчәсенә басып килә инде арттан.

– Ләкин аларның артуы инфраструктура булмаган, эш урыннары булмаган шартларда бара. Киләчәктә бу зур бер проблемга әйләнмәсме икән?

​​– Регион өчен проблемнар булачак, билгеле. Анда эш урыннары булдыру кирәк булачак, яисә алар читкә китәргә тиеш булачак. Андый проблемнар бар. Әмма үлчәүгә салып караган вакытта, алга таба демографик потенциал да кирәк булачак. Чөнки демографик потенциал нигезендә яңа үсешне оештыру мөмкин. Икътисади мәсьәләләрне чишәргә, ул әйберләрне эшләргә була. Бусы Русиянең киләчәгеннән тора инде. Кавказда җитештерүне урнаштыру, яисә халыкны башка урынга күчерү кебек програмнар бар бит. Шул ук вакытта моның кавказлар өчен тискәре яклары да бар. Алга таба анда икътисадый корылышның ничек булуыннан да тора. Халык үрчеп кенә алга китеп булса, иң алдынгы илләр Һиндстан белән Кытай булыр иде, әмма алар түгел бит. Халыкның сыйфат мәсьәләсе дә бар.

– Сез татарларның төп проблемы буларак ассимиляция һәм катнаш никахларны әйтеп киттегез. Бу күренеш киләчәктә кайсы якка табар үзгәрер дип уйлыйсыз?

– Әлегә уңай ягы бик күренми. Ассимиляциягә каршы торырлык бердәнбер, мин уйлыйм, нәрсә бар – ул да булса, диннең әһәмияте көчәю. Ислам аңы көчәйгән саен, бәлки бу катнаш никахлар кимер, дигән һипотеза чыгарырга була. Әмма бүгенгә әле диннең әһәмияте үсә барса да, ул көчле дип әйтеп булмый. Шуңа күрә, катнаш никахлар алга таба да яшәрләр дип уйлыйм. Бу билгеле, безнең бик тискәре күренеш, әмма бу безнең халыкның үзеннән тора. Яшьләр арасында милли һәм дини аң җитәрлек түгел әле бүген дә.

Әлеге чара 1990 нчы елдан бирле уздырыла. Оештыручылар - Татарстанның Яшьләр, спорт һәм туризм министрлыгы, «Идел» яшьләр үзәге һәм Россия татарларының федераль милли-мәдәни мохтарияте.

 «Татар яшьләре көннәре»нең төп максаты - төрле урыннарда таралып урнашкан татар яшьләрен берләштерү, аларны татар халкының үзенчәлекләре белән таныштыру, милләтебезнең тарихы, гореф-гадәтләре турында тулырак мәгълүмат бирү.

Делегатлар төрле мастер-класслар, түгәрәк өстәлләр, семинарларда үзара фикер алышачак. Шулай ук хөкүмәт вәкилләре, төрле җәмәгать эшлеклеләре белән очрашулар уздыру да каралган. Татар яшьләре Болгарга, Казан шәһәренең тарихи урыннарына сәяхәт кылачак. Аларны Татарстанның Универсиадага әзерлек эшләре, яңа төзелеш объектлары белән таныштыру да каралган.

Оештыручылар әлеге чараның чит җирләрдә таралып яшәүче милләттәшләребезгә файдалы булачагына ышана. Очрашу нәтиҗәләре буенча махсус методик җыентык бастырылачак. Әлеге китап тарихи ватаннарыннан читтә гомер итүче татар яшьләренә төрле чаралар уздыруда зур булышлык күрсәтер, дип өметләнә оештыручылар. 

Ифира Хәлимованың сүрияле Йосыфка кияүгә чыгып бу илгә китүенә 24 ел тулган. Биш бала үстерәләр алар. Быел Хәлимова инде әби булган. Әле ай ярым элек кенә кызы бала тапкан. Оныгына Тәмин исеме кушканнар. Бу яшь гаилә дә алар белән бергә тора. Илдәге кискен вәзгыять әлегә кадәр чишелмәгәнлектән, Татарстандагы туганнарының борчылып, әледән-әле шалтыратып торуларын әйтә ул.

“Хәзер генә Казанга кайтулар юк әле. Хәзер әби дә булдым, бездә бәләкәй малай бар. Аларны да ташлап китеп булмый. Ел саен кайтып та булмый, чөнки балалар да монда”, ди Хәлимова.

Сүриядә бәрелешләрдә, эзәрлекләүләрдә 16,5 мең кеше һәлак булды

Сүриядә президент Бәшәр Әсад хакимиятенә ризасызлык белдереп оппозиция күтәрелешләре башланганга 16 ай булды. АКШ Дәүләт секретаре Һиллари Клинтон белдерүенчә, узган ай шушы вакыт эчендә бигрәк тә кан койгыч булды.

Оппозиция һәм хөкүмәт гаскәрләре бәрелешләре вакытында, кешеләрне эзәрлекләүләрдә 16 мең ярым кеше корбан булган. Бу хакта узган атна ахырында Франциядә узган “Сүрия дуслары” дип аталган төркем очрашуында әйтелгән иде. Йөздән артык дәүләт вәкиле һәм Сүрия оппозициясенең дистәләрче җитәкчеләре катнашкан чарага Русия белән Кытай вәкилләре килмәгәнгә, Британия тышкы эшләр министры Уильям Һейг: “Сүриядә тыныч халык корбан булуга нәкъ шушы ике ил җаваплылыкта”, дип белдергән иде. Сүриядә корбаннар булу турында хәбәр килмәгән көн сирәк.

Сүриядә хатын-кыз сәясәттән читтә

Хәлимова үзләре яшәгән Хәсәкәне Һомс, Дәръа, Аллепа һәм башка шәһәрләр белән чагыштырганда илнең тынычрак төбәгенә урнашуын әйтә. Аның сүзләренчә, Хәсәкәдә атышлар да, бәрелешләр дә юк.

“Бездә тынычлык үзе. Авылга да кайтабыз, әнә кешеләр яшелчәләр үстерәләр, монда да бернинди дә хәрәкәтләр юк. Инде 15-20 көнләп авылда ятабыз, андый-мондый хәбәрләр юк. Аллаһы Тәгаләгә тапшырдык, Ходай сакласын инде”, ди Хәлимова.

Хәлимовалар гаиләсе ике ел элек Хәсәкә шәһәреннән 80 чакрым ераклыктагы бер авылда җир алып, анда да йорт җиткергәннәр. Агачлар утыртканнар. Әледән-әле бу авылга кайтып торып килүләрен әйтә ул.

“Илдәге вәзгыятькә мөнәсәбәттә гади кешеләр нәрсә дип әйтә соң?” дигән сорауга, Хәлимова: “Мин бик сирәк өйдән чыгам. Кеше арасында сәясәт сөйләшеп утырганым юк. Хатын-кыз монда кемнең баласы, кайсының оныгы авырган, кем ни кигән, кем нәрсә теккәнне сөйләшеп вакыт уздыра. Монда халык иминлек һәм тынычлык тели. Монда һәркем үз эше белән мәшгуль. Хәсәкә ягында күпчелек авыл-хуҗалыгы белән шөгыльләнә. Хәзер игеннәрен уралар, һәркем дә мәшгульдер”, ди.

Шулай да соңгы вакытта Сүриядә азык-төлеккә бәяләр арткан. Чәй, дөге, шикәр комы һәм башка көндәлек кулланылыштагы ризыкка бигрәк тә кагылган. Яшелчә, җиләк-җимеш чоры булганга – аларның алай артык кыйбат булмавын әйтә ул. “Бәяләр, гомумән, кыйбатланыр инде ул. Әле менә Рамазанга бераз төшәчәк икән дип тә сөйләнәләр, күп калмады бит инде”, ди Хәлимова.

Ифира күбрәк иренең туган-тумачалары белән генә аралаша. Аңа Хәсәкә шәһәрендә Русиядән тагын бер хатын-кыз яшәвен әйткән булганнар, әмма аның белән танышуны кирәк санамаган.

Хәлимова - Сүриядәге 30 мең русияленең берсе

Сүриядә яшәүче русияләр шактый. 30 меңнән артык икәне әйтелә. Аларның күпчелеге 1963 елда Сүриядә Баас социалистик фирка хакимияткә килгәч, Советлар берлегендә белем алып кайтканнарның җәмәгатьләре. Ул вакытта Советлар берлегеннән кәләш алу үзенә күрә бер мода була. Хәзерге вакытта Сүриядә хакимияттә, төрле ширкәтләрнең җитәкчелегендә эшләүчеләрнең күпчелегенең хатыннары элекке Советлар берлеге ватандашлары. “Дуслык кичәләре”ндә очрашу, бергә тулай торакта яшәп танышу кавышуга китергән. Сүриядәге кебек өйләнү өчен хәйран зур сумнардагы калымнар да түләп торасы булмаган.

Шушы 30 меңләп элекке Советлар берлегеннән чыкканнарның бары тик тугыз меңе генә Русиянең Сүриядәге илчелегендә теркәлгән. Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укыганда Сүриядән килеп химия факультетында аспирантурада белем алучы Йосыф белән танышып, моннан 24 ел элек читкә киткән Ифира Хәлимова да әлегә кадәр Сүрия ватандашлыгы алмаган. Русия илчелеге исемлегендә ул.

Илдә хәлләр кискен булуга карамастан Русиянең мондагы ватандашларының хәле, аларның күпме булуы, кан кою дәвам итсә кайтару мәсьәләләре турында әлегә кадәр җитди борчылганы булмады. Үзенең исемен белдерергә теләмәгән Русия консуллыгы вәкиле «Нью-Йорк Таймс» газеты журналистына күчерү планының бөтенләй булмавын, кирәк була калса Сүрия шәһәрләренә автобуслар җибәреләчәген генә әйткән.

Хәлимова да илчелекнең аларның язмышы белән шушы 24 ел эчендә һәм вәзгыять бигрәк тә кискенләшкән соңгы ел ярымда бер тапкыр да кызыксынмавын әйтә. Үзе ул паспорт алыштырырга кирәк булганда гына консуллыка барган.

Русиягә Сүрия стратегик яктан гына файдалы

Дөнья җәмәгатьчелегенең Сүриядәге низагны чишү планнарына кушылмыйча Русия һәрвакыт диярлек үз карашын белдереп килде. Президент Бәшәр Әсад хакимиятенә, хөкүмәт гаскәрләренең вәхшилекләренә дә тел-теш тидермәскә тырышты. Русия бу ил белән стратегик яктан бәйләнгән. Советлар берлеге таркалганнан соң чит илләрдә калган бердән-бер хәрби ныгытма да Сүриянең Урта диңгез яры буена урнашкан. Русиянең Сүриягә һәр ел саен 700 миллион долларлык корал сатып торачагы турында килешүе дә бар.

11 июль көнне Сүрия оппозициясе вәкиле белән Русия тышкы эшләр министры очрашуы вакытында да Мәскәү оппозиция үтенеченә колак салмады.

Сүрия оппозициясенең читтәге иң зур оешмасы булган Сүрия милли шурасының башлыгы Габдел Бассет Сәйда Мәскәүдә Русия тышкы эшләр министры Сергей Лавров белән очрашуда, Сүриядә “инкыйлап” башланырга тора, хакимиятне сәяси юл белән үзгәртү инде мөмкин түгел, дип белдерде.

Сәйда 1991 елда Советлар Берлегенең таркалуы белән чагыштырып, “Сүриядәге хәл оппозиция белән хөкүмәт арасындагы каршылыклар гына түгел”, диде.

Сүрия милли шурасы Төркиядә урнашкан. Аны көнбатыш һәм гарәп илләре яклый. Шура Бәшәр Әсадны президентлыктан китәргә чакыра.

Лавров, Мәскәү оппозицияне яклый башларга җыенмый, диде. Русия рәсмиләре берничә тапкыр, низагны Сүрия үзе хәл итәргә тиеш, дип илнең эчке эшләренә чит көчләрнең тыкшынуына ризасызлык белдерде.

****

Хәсәкә шәһәре илнең төньяк көнчыгышына урнашкан. Анда 82 меңгә якын кеше яши. Хәсәкәдән ил башкаласы Димәшеккә 600, Алеппога 494, Дәер әз-Зорга 179 чакрым. 

Дөньяның мода бизнесында Ирина Шейк буларак таныш милләтәшебезгә 26 яшь, ул Чиләбе өлкәсенең  Еманжелинск шәһәрендә туа. Әтисе шахтер булган, тик кыз мәктәптә укыганда үпкә авыруыннан үлгән. Әнисе – музыка укытучысы.

2005 елда Шәйхелисламова Парижны яуларга китә һәм брендлы фирмалар белән хезмәттәшлек итә башлый: Guess, Lacoste, La Perla и Intimissimi, шулай ук Sports Illustrated, Paris Capitale Magazine битләрен бизәп тора, дип искәртә kurshe.ru.

Дөньяның иң яхшылардан саналган футболчысы белән Ирина 2010 елның язында фотосессия вакытында танышкан. Ул вакытта “сары” басмалар “Роналдога әлеге карарга килү җиңел булмагандыр”, дип фаразлаган, чөнки спортчыны аңа кадәр Пэрис Хилтон һәм Ким Кардашьян белән очрашып йөргән. Ирина Шейк та “гөнаһсыз” түгел икән – Криштиану белән танышканчы аның кавалеры булып «Linkin Park» барабанчысы Роб Бурдон саналган.

Фотомодельнең әти-әнисе булачак кияүләрен инде күптән яратырга өлгергән. Әмма гаилә кору тәкъдимен “Реал” һөҗүмчесе татар кызына быел февраль аенда гына ясый. Сөйгән ярын ул Американың CBS каналында чыгып килүче Дэвид Леттерман шоусында катнашканнан соң тотып ала һәм мөнәсәбәтләрне рәсмиләштерү кирәклеген әйтә. Туйның төгәл датасын исә парлар футбол буенча Европа чемпионаты төгәлләнгәч билгеләгән. 

“Безнең авыл чишмәсе җимерелеп су алырлык түгел иде. Ниһаять, быел җәй Яшел Үзән районы Айдар авылында Шәриф чишмәсе төзекләндерелде. Бу эштә Рәфис Шәрәфиев көчен кызганмады. Башлап йөреп чишмәне авыл кешеләре белән төзәттеләр. Халык исеменнән аларга рәхмәтебезне белдерәбез”, диелә хатта.

Авыл чишмәсенә багышлап авыл халкы шигырь дә язган.

Изге Шәриф бабай чишмәсе
Тау астыннан агып чыга
Килеп тора эчәсе
Чишмә суы шифалы
Тәнгә була сихәте
Артып торыр көчегез
Килегез дә эчегез.

Фото №1

 Фото №2

 Фото №3