– Вәсилә, бәйләү-чигү-тегү эшләре белән шөгыльләнүчеләр күп. Ә менә сабын кайнатучы белән беренче генә очрашуым. Ни өчен нәкъ менә бу эшкә алынырга булдың?

– Узган ел февраль башларында интернетта өйдә ясалган сабын фотоларына тап булдым. Шунда ук үзем дә ясап карарга кызыктым. Бу эшне соңга калдырмыйча, тиз генә сабын кайнату кирәк-яраклары сатыла торган махсус кибеткә чыгып киттем. Сабын ясау өчен кирәк булган бөтен нәрсәне дә алдым. Хәйран гына кыйммәткә чыкты ул. Әмма анысына борчылмадым, чөнки үземне сынап карау теләге көчлерәк иде. Башта үзем өчен ясадым, артканнарын бүләк итә башладым. Бу эшкә бөтенләй кереп китеп, күбрәк тә ясап ыргыткач, мин аларны интернет аша сатуга куйдым. 14 февраль һәм 23 февраль бәйрәмнәре алдыннан сабыным күп сатылды. 8 Март бәйрәменә инде заказлар да ала башладым. Күпләр бүләк итәр өчен ала. Үзләре кулланып карап ошатучылар, шулай ук даими клиентларым да бар. Бер хатынның баласына кибет сабыныннан аллергия икән, хәзер миңа гына заказ ясый. Акчасыннан битәр сабын кайнату үземә зур канәгатьлек хисе бирә. Аны кайнатканда тылсымчыга әйләнәсең дә куясың. Нинди формага агызырга, нинди төс бирергә, нинди эфир мае тамызырга – бөтен фантазияң эшкә җигелә. Соңгы вакытта сабыннарга татарча сүзләр дә яза башладым. Заказ биргәндә клиентлар сабыннарга «Әниемә», «Дустыма», «Сөйгәнемә» дип яки берәр кешенең исемен махсус язуымны сорыйлар.

– Эш процессы белән дә таныштыр инде.

– Сабынны ясаганда махсус мыльная основа, ягъни сабын нигезе кулланам. Анысы килограммлап сатыла. Сабын нигезен үземә кирәк кадәр шакмаклап кисәм дә банкага тутырам. Банканы сулы кәстрүлгә куеп, «су мунчасы»нда тотам. Микродукынлы мичтән дә файдаланырга мөмкин, шәхсән минем үземә «су мунчасы» җайлырак кебек. Кайнатып чыгарырга кирәкми, 70 градуска кадәр эрегәч җиткән. Кайный башласа, сыйфаты начарая. Аңа иң элек нигез булып торган май салам. Бу майларга виноград төше мае, чәй агачы мае, фундук мае, зәйтүн мае, пальма мае керә. Теләгәнен сайлап аласың. Кайсыдыр май тәнне йомшарта, икенче берсе бетчәләрне бетерә. Һәрберсенең үз файдалы үзлеге бар. Аннары эфир мае тамызам. Кайбер сабыннарга бал, каһвә бөртекләре, диңгез тозы, коңгырт шикәр, солы лачаулары яки люфа кушам. Люфа дигәне Африкада үсә торган үсемлек. Аңардан мунчала да ясыйлар. Ул кан әйләнешен яхшырта, үле күзәнәкләрдән арындыра, тән тиресен кислородка баета. Диңгез тозы, солы лачаулары кушылган сабын үзенә күрә скраб, пилинг булып тора. Сабынга ромашка яки мәтрүшкә, шалфей төнәтмәләрен кушарга да була. Тагын махсус ялтыравыклар да кушам. Төс бирер өчен азык буягычыннан файдаланам. Кирәкле ингредиентларны салгач, сабынны билгеле бер формага агызам. Каткач, формалардан алам.

– Димәк, кулдан ясала торган сабыннар кибеттәгедән формасы, төсе белән генә түгел, сыйфаты белән дә күпкә аерыла?

– Әлбәттә. Составын гына алыйк. Кибетләрдә, гадәттә, глицерин сабыны шул ук исем белән аерым сатыла. Ә мин куллана торган сабын нигезенең үзендә үк глицерин да, алоэ вера да, С витамины да бар. Сабынга тагын берничә төрле май кушам, эфир майлары тамызам, балын да кушам дигәндәй, һәрбер сабын хасиятләп ясала. Өйдә ясалган сабыннар бер-беренә охшамаган. Алар төсләре, формалары, составы, ингредиентлары белән аерылып тора. Кибет сабынының күбесенә, гадәттә, дуңгыз мае кушыла. Ә мин ясаганы хәләл сабын да булып тора. Сабынның яхшырак күбекләнүе турында әйткән дә юк. Татарча язылган сабыннарны да кибеттә табып булмый. Миңа гади сабын гына түгел, зур торт рәвешендәге сабынга да заказ бирәләр. Туган көннәргә, туйларга сорыйлар андыйны.

– Сабын кайнатып караучыларга теләгең дә бардыр...

– Иң беренче чиратта акча ясау турында уйламаска. Ул шөгыль сиңа рухи канәгатьлек бирергә тиеш. Эш ошамый икән, тотынмавың хәерле. Бөтен күңелеңне биреп эшләсәң, матур да, сыйфатлы да чыга. Бу гомумән бөтен эшкә дә карый. 

Шуннан соң Алексей Морозов Сафаҗайда “Камалетдинов” фермерчылык хуҗалыгы тарафыннан яңа гына тормышка ашырылып килгән хәләл казылык цехы белән якыннан танышып чыкты, Иске Мочалидан булган күренекле якташыбыз Зөфәр Зайров (фотода) уңышлы җитәкләгән “Заречное” фер-мерчылык хуҗалыгының үсешен карады, эшчеләр белән аралашты. Зөфәр Ибраһим улының яңа шартларда авыл хуҗалыгында ирешкән казанышлары өлкә хөкүмәтенә яхшы таныш. Исегездәдер, аны губернатор Валерий Шанцев МТЗ-82 тракторы белән бүләкләгән иде. Үткән елны да өлкә хөкүмәте авыл хуҗалыгы һәм эшкәртү промышленносте хезмәткәрләренең өлкә бәйрәмендә “Заречное” фермерчылык хуҗалыгын комплекслы үсүе өчен “ГАЗель” белән бүләкләде. Ә моңа кадәр фермерчылык хуҗалыгын уңышлы алып барганы өчен Россиянең авыл хуҗалыгы министрлыгы Зөфәр Ибраһим улына алтын медаль тапшырган иде.

Шикәр чөгендере, иген үстерү уңышларына өстәп, Зөфәр Зайров бүген терлекчелек белән дә профессиональ рәвештә шөгыльләнә башлады. Пильна районы администрациясе башлыгы Виктор Козлов әйтүенчә, кыска гына вакыт эчендә кыргый үсемлекләр басып алган җирдә Зөфәр Ибраһим улы сөтүткәргече, җәйге көтүлеге һәм ике бозау абзары булган яңа сыерлар фермасы төзеткән. Юморга авылы янында шушы ферманың барлыкка килүе юкка түгел икән – бу авылда эшче куллар, белгечләр бар. Аларның карамагында хәзер 150 баш сыер, бозаулар һәм атлар. Сөтбикәләр көненә уртача 23 литр шифалы продукция бирәләр. Киләчәктә тагын бер шундый ферма төзеп сыерлар санын 400 башка кадәр арттырырга дигән уй-планнар белән “кайнап” йөри авыл җанлы тиктормас милләтпәрвәр якташыбыз. Билгеле, сыерлар саны арткач, җитештерелгән сөтнең күләме дә үсәчәк. Ә бүген аның бәясе сөт җитештерүчеләрне канәгатьләндерми.

Шуны исәптә тотып, Зөфәр Ибраһим улы Пильнада үзенең сөт эшкәртү предприятиесен булдыру мәшәкатьләре белән дә чабып йөри. Тәүлегенә 18 тонна сөт кабул итеп, анардан каймак, эремчек, йогурт һәм пастерланган сөт чыгара торган бу предприятие җәйгә эшли башлар дип көтелә.

Бер карасаң, бер кеше генә күпме эш урыннары булдырган һәм булдырачак! Бүгенге заманда авыл җирендә бу бик зур эш. “Заречное” хуҗалыгы хезмәткәрләре министр белән аралашканда үз җитәкчеләре турында горурланып сөйләделәр. Аның кешелекле сыйфатларын билгеләделәр. “Безне эшле һәм икмәкле иткәне өчен без Зөфәр Ибраһим улына чиксез рәхмәтле”, - ди алар бертавыштан. Әлбәттә, милләтебезнең бер күренекле вәкиле шундый мөһим эшләр башкаруы белән без дә горур. Ният кылган эшләре барысы да тормышка ашсын, сөт чишмәләре тулып аксын. Өлкә министры “Заречное” хуҗалыгының эшчәнлегеннән һәм киләчәк планнарыннан канәгать калып, аның җитәкчесе Зөфәр Ибраһим улына уңышлар теләде.

Автор фотосы.
 

Кытай календарендагы 12 ел саен кабатланучы елан елы яхшы еллардан саналмый. 11 сентябрь һөҗүмнәре дә, Тяньаньмэнь мәйданындагы күпләп үтерү дә, Бөек депрессиянең башлануы да елан елларына туры килгән.

Өстәвенә, 2013-тәге елан елы -- Кара су еланы елы. Кара су еланы елы 60 елга бер мәртәбә була һәм күп кенә астрологик күренешләрнең бергә туры килүе бу елдагы вакыйгаларны аеруча катлауландырырга мөмкин дип фаразлана.

Әмма тарих елан елының Русия өчен аеруча мөһим ел булуын күрсәтә. Русиядәге зур үзгәрешләрнең күбесе елан елына туры килгән.

Русиядәге күренекле астролог һәм Темпораль тикшеренүләр фонды җитәкчесе Павел Свиридов: "Елан елы башка еллардан аерыла, Русия өчен ул һәрвакыт бик мөһим ел булган, тирән социаль һәм сәяси үзгәрешләр алып килгән. Тагын 12 ел узды һәм без 2013 елан елына кердек. Бу елда илебездә зур үзгәрешләр башланачак", диде.

Чыннан да, тарихка әйләнеп баксаң, ХХ гасырда хәлиткеч вакыйгалар елан елында булган. (XIX гасырда Александр патшаның үтерелүе дә елан елына туры килә).

1905 елда Русиядә беренче инкыйлаб була. Эшчеләр күтәрелеше белән Русиядә патша хакимиятенең ахыры башлана. Тагын 12 ел үткәч Октябрь инкыйлабы җиде дистә елга сузылган коммунистлар чорын башлый.

1929 елда Советлар Берлегендә күмәк хуҗалыклар төзү башлана. Бу чара халыкны күпләп Сталин лагерьларына озату, халыкның ачлыктан күпләп кырылуы белән тарихка кергән.

Тагын 12 ел узгач, 1941-дә сугыш башлана. 1953 елда Иосиф Сталин үлә. ХХ гасырның соңгы елан елында, 1989-да Көнчыгыш Европа илләрендәге инкыйлаблар белән коммунистик хакимият җимерелә башлый.

Чираттагы елан елына керү белән Русиядә быел нинди үзгәрешләр булыр дигән сөйләшүләр җанланып китте.

Күп кенә астрологлар быел Русиядә инкыйлаб көтмәсә дә, тирән финанс кризисы башланырга мөмкин, дип фаразлый. Шулай да, кайберләре Русиядә зур үзгәрешләр булмас, дип исәпли.  

Марат МОСТАФИН, Татарстан Республикасы Ин­вестиция-венчур фонды­ның проектлар белән идарә итү бүлеге җитәкчесе:

– Интернетны кулланучылар кәрзиненә кертергә ир­тәрәк дип уйлыйм. Чөнки өлкән буын арасында Интернет ул кадәр үк киң таралмаган. Менә 15-20 елдан, без картайгач, нәкъ вакыты булачак. Интернет һәм кәрәз­ле элемтә – алыштыргысыз әйберләр. Эш, ял, аралашу өчен дә кирәк. Күп эшне Интернет аша башкарам. Бу вакытны янга калдырырга яр­дәм итә. Кимчелекләре дә бар: электрон почта тартмасына бик күп спам килә, вирус һөҗүмнәре, пычрак, оятсыз мәгълүматның күп булуы ачуны китерә. Мондый төр мәгъ­лүматка, корал, наркотикларны пропагандалаучы, экстремистик характердагы мәгълү­матка чикләү кертелсен иде.

Руслан ШИҺАБЕТДИ­НОВ, PR-белгеч:

– Кәрәзле элемтә һәм Интернеттан файдалану ул –тормыш ихтыяҗы. Бүген алар – мәгълүмат алмашу, аралашу­ның төп чарасы. Хәзер иң мөһиме – бу хезмәтләрне техник яктан да, бәясе ягыннан да һәркем куллана алырлык итү.

Гөлназ БӘДРЕТДИНОВА, Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе урынбасары, журналист:

– Минем өчен Интернет ул – эш урыны да, аралашу чарасы да. Төрле Интернет- сайтларга хәбәрләр язам, яңалыклар белән танышам, дуслар, туганнарым белән аралашам, музыка тыңлыйм. Интернетсыз үз тормышымны күз алдына да китерә алмыйм. Хә­зерге кулланучылар кәрзине суммасы кешенең чынбарлыктагы ихтыяҗлары белән тәңгәл килми. Интернет һәм кәрәзле элемтәне дә анда кертү – кешенең игътибарын читкә юнәлтергә тырышу гына. Яшәү минимумын күтәрү турында уйласыннар иде.

Дилә НИГЪМӘТУЛЛИНА, җырчы:

– Хәзер кәрәзле телефоннан башка яшәүне күз алдына да китереп булмый. Аны бе­рәр көнне өйдә калдырсаң, барлык планнар бозылыр кебек. Без аңа бәйле инде. Ул тормышның аерылгысыз өле­шенә әйләнде. Интернет та шундый ук була бара. Мин Интернетны мәгълүмат алу чарасы буларак кына кулланам. Аңа бәйлелек кичермим. Социаль челтәрдә сәхифәм бар, әмма анда сирәк керәм. Күп вакыт анда сайтымны тутырып баручы администратор утыра.

Адина ХӘБРИЕВА, психолог:

– Интернет тормышның аерылгысыз өлешенә әйләнә бара. Күп хезмәтләрне Интернетка күчерәләр. Әлбәттә, түләүләрне Интернет аша башкару, Интернет аша чират тору уңайлы. Әмма бөтен­дөнья пәрәвезенең тискәре йогынтысы тизрәк тарала. Бу – социаль челтәрләр. Аларда чынбарлыкта булмаган, уйлап чыгарылган тормыш туа. Күпләр мондый сайтларга шактый вакытын, игътибарын сарыф итә, мөһим эшләре читтә кала. Социаль чел­тәр­ләр бигрәк тә балалар өчен зыянлы. Өлкәннәргә дә, балаларга да социаль чел­тәр­ләр­дә утыру вакытын чикләргә, Интернет­ның яхшы якларыннан файдаланып, тискәре­лә­реннән котылырга тырышырга ки­ңәш итәр идем. 

Барыбызның да зарыгып көткән язы, чәчәкләрен ияртеп ниhәять килеп тә җитте. Җил, буш вакытында очраган берәүнең борынына әле дә булса тузан тыгып йөри, печән бәйләмнәрен очырта, кырдан кырга оча, килеп юлга поса. Хәзер аның бер дә эче пошмый, ул ни генә эшләмәсен, тиздән язның киләсен дә, яздан соң ямьле җәй аеның киләсен дә белә. Теге сукбайларның бакчаларга кереп урлап чыккан алма агачларының чәчәк атып алма булып өлгерәсен дә, урман кырларның аллы-гөлле шау чәчәккә төренәсен дә белә.

Бер аякта гына басып томшыгын җылы каурыйлары арасыннан чыгармыйчa ата казга җавап биргән ана казның да җилгә әллә ни бик исе китми хәзер. Әллә җил юнәлешен үзгәрттеме, әллә холкы үзгәрдеме белмим, әмма аннан берәү дә курыкмас булды, ул барысы белән дә дус тату яши башлады. Аның эше күбәйсә дә, бирелгән җаваплы эшләрен сөенеп торып җиренә җиткереп үтәде.

Тукта, әнә тагын теге ягымлы тавыш ишетелә түгелме?! Аның йөрәккә сихәт биргән изге тавышны авыл өйләренә кертеп өлгертәсе бар. Тавыш килгәндә ул юл буендагы чәчәкләргә кунарга хәзерләнгән күбәләкләрне куалап йөри иде. Тавышка таба йөгергәндә дә бер дә буш тормады, ямь-яшел уҗымнар белән вальс әйләнеп аларның күңелләрен күтәрде, хәл-әхвәлләрен сорашты, уҗым басуы мәрхәмәтле җилне баш иеп озатып калды. Йокымсырап яткан түгәрәк күл өстен тетрәтеп үткәннән соң, тавышны кадерләп кочагына алды да, калай түбәләрдән шуып төшеп, ишек алларына, ишек астыннан өйнең эчендәге бүлмәләргә таратты. Ашханәдәге яңа пешкән күмәч исен кесәсенә тутыргач та ачык тәрәзәдән очып чыгып юлына дәвам итте.

Үзе шук та инде, теге күмәч исен күрше өйнең баскыч төбендә чебеннәр белән мәшгуль песи малаеның битенә китереп бәрде, әле велосипедта пыр туздырып барган малайларның башлыгын сыпырып төшерде, әле бауга кибәргә эленгән Айрат малае Илгизнең ап-ак күлмәген җилфердәтеп узды, әле каядыр ашыккан авыл агайларының агарган сакалларына уралып узды. "Җил дускай, әйдә бергә уйныйк",- диеп, юлына очраган кояш нуры малайларына, "минем чәчәкләремне өзалмыйсың", - диеп, үртәп калган алмагачының ботагына сарылып чәчәгенең арасындагы бал кортына елмая-елмая сәлам бирде дә вазыйфасын үтәргә ашыкты. Бик матур, моңлы, хозурлы бу тавышны тарату аның иң күңелле, иң яраткан hөнәренә әверелде. Чөнки ул бу тавышны ишеткән барча тереклекнең җанланганын да, барлык кешеләрнең сөенгәнен дә сизә, күрә белә иде.

Менә ул "лә иләhе иллаллаh" дигән соңгы илаhи әманәтне авылның иң баштагы өенә кертеп чыкканнан соң, басуга китеп юлчыларның тагын печән бәйләмнәрен күчереп куярга, кырдан кырга очып уйнарга, юлларда посарга юнәлде. Очып барган чагында чәчәкләрнең оста бакчачысы кояш, үзенең нур балаларына җилнең өлгерлеге турында гәпләшүен дә ишетте. Хайваннарны яткылыкка таба куалаган атаның малаена карап:

- Улым, ишетәсеңме азан тавышын?

- Әйе, әтием, ишетәм.

- Менә бу тавыш, улым, авыл өйләренә генә түгел, басу кырлар, урманнар аша районнарга, аннан шәhәрләргә, нурлы башкалабызга hәм барлык борыңгы ата-бабайларыбызның туфракларына тарала.

- Әти, бу бит әкият түгел, чынга охшаган.

- Әйе бу әкият түгел, улым, бу чын, -дигән сөйләшүен дә ишетеп калды.

- Бүген җилдән дә бәхетле хезмәтче юк иде. Әйе, ул күп әкиятләр тыңлады, әмма бу атаның әйткәннәре әкият түгел иде. Җил шатлыгыннан юл өстендә хәлсезләнеп яткан тузаннардан пәри туе ясап алды да телефон баганасына менеп бии бии җырлый башлады. Бер баганадан икенчесенә тоташкан чыбык өстенә тезелешеп утырган чыпчыклар белән спектакль куйганнан соң икенде вакыты мәчет ягыннан ишетелгән илаhи вә сиxри тавышка таба юл алды.

Җил, үрдәк малае кебек кояшка күзен кысып, "Аллаaaahу әкбәр, аллаaaaahу әкбәр", - дия дия авылга таба йөгерде.

Фәнис Зыялы.
22.12.2012

Аның талантын тамашачы Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә күрергә өлгерде дә инде.

Ирҗан – бик аралашучан егет. Үзе турында сөйләгәндә сүзен туган авылыннан башлады ул.

– Кытайда илле алты милләт яшәсә, татарлар алар арасында биш меңләп кенә. Мин Чишмә дигән татар авылында туып үстем. Әтием Хөрмәтулла – мәктәп директоры. Әнием Сайраш – хуҗабикә, казах кызы. Апам шәфкать туташы булып эшли. Авылыбызда күбрәк уйгырлар белән казахлар яши. Бары тик 1986 елда гына ул хөкүмәт тарафыннан татар авылы итеп рәсмиләштерелгән. Аның җитәкчесе булып үзебезнең туганыбыз эшләде. Безне мәктәптә казахча укыту сәбәпле, монда килгәндә бер сүз дә татарча белми идем. Бер ел элек гаиләбез Щунҗе дигән кечкенә шәһәргә күченде.

– Ирҗан, синең элек татарча белмәгәнеңә ышанасы да килми. Бездәге кайбер шәһәр балаларыннан да уздырып сөйләшәсең. Телне ничек шулай тиз арада өйрәнеп була?

– Без бәләкәй чакта казах балалары белән бергә уйный идек. Шунда, горурланып, аларга: «Мин – татар!» – ди торган идем. «Алайса үз телеңдә сөйләшеп күрсәт», – дип, мине аптыратып бетерәләр иде. Шул чакта бик оялганнарым истән чыкмый. Әти татарча яхшы белмәгәнгәме, ул миңа, мәктәпне тәмамлагач, Казанга барып гореф-гадәтләрне, телне өйрәнергә кушты. Үзем дә бик теләп ризалаштым, һәр кешенең үз теленә хөрмәте булырга тиеш. Милләттәшләр белән аралашкач, телне өйрәнүнең кыенлыгы юк икәнен аңладым. Бары тик тырышлык кына кирәк.

– Казанга килгәч, үзегезнең нәсел шәҗәрәсен барларга керешмәдеңме соң әле? Бикчәнтәев фамилияле кешеләр Казанда да бар бит.

– Әтиемнең бабалары 1832 елда Татарстаннан киткән булган. Әлбәттә, шәҗәрәбезне барлаячакмын. Без Казанга ике туган абыйларым белән бергә килдек. Шуларның берсе Назар үзебездә сәнгать университетын тәмамлаган иде. Авылыбыздагы мәдәният йортында эшләде. Биредә консерваториянең әзерлек бүлегенә укырга керде. Ул тамак төбе белән җырлый. Икенче туганым Исмаил Казан дәүләт федераль университетында шулай ук әзерлек курсларында укып йөри.

– Ә син ни өчен мәдәният һәм сәнгать университетын сайладың? Аны тәмамлагач, нәрсә эшләргә уйлыйсың?

– Сәнгать белән мәктәп елларыннан ук кызыксынам. Сәхнәдә уйнау өчен «Кодалашу», «Операция» дигән скетчлар да язган идем. Эч пошырган нәрсәләрне, теләгән фикерләрне әйтәсе килә. Киләчәктә татарның күренекле драматургларының  спектакльләрен куеп, аларны кытай халкына да күрсәтергә иде.

– Әгәр үзеңә Казанда калырга тәкъдим итсәләр...

– Мин анысына да каршы килмәс идем. Бабаларыбыз җирендә барыбер милләт өчен хезмәт итәсең бит.

– Татарча спектакльне беренче мәртәбә кайчан карадың?

– Казанга килүгә, Г.Камал исемендәге театрга киттем. Үз гомеремдә беренче спектакль күрүем иде ул. Анда Р.Зәйдулла әсәре буенча куелган «Үлеп яратты» спектаклен караганнан соң, үз халкым белән горурланып чыктым.  Инде репертуардагы бөтен спектакльләрне диярлек карап бетердем.

– Татар спектакльләрен кытайларныкы белән чагыштырырга өлгердең алайса...

– Кытай артистлары күбрәк комедия уйный. Алар тормышның бер мизгелен генә күрсәтә. Татар спектакльләрендә башыннан ахырына кадәр сюжет төгәллек белән үрелеп бара.

– Яшь тамашачы театры режиссеры Ринат Әюпов үзеңне шушы арада эшкә дә алган икән. Берәр роль бирмәделәрме әле?

– Әйе, мин аңа бик шатландым. Театрда Разил Вәлиевнең «Әйдә барыйк, кызлар карыйк» әсәрен сәхнәләштерә ул. Миңа анда Хисмәт ролен бирде.

– Ирҗан, син халык җырларын да өйрәнергә өлгергәнсең. Киләчәктә җыр аша тамашачыга танылуың да мөмкин әле.

– Кытайда «Ромашкалар» дигән татар җырын туйларда кытайча җырлыйлар. Алар аны, ишетеп, үз телләренә тәрҗемә иттергәннәр. Без аның татарчасын белми идек. Кытайда мин уйгыр һәм казах телләрендә генә җырладым. Монда килгәч, халык җырларын өйрәнеп, сәхнәгә чыгарга да өлгердем. Әлегә минем төп максатым – белем алу. Киләчәктә күз күрер.

Иң элек бу аның жанрына кагыла. Замана модасына ияреп, аны голливудча фэнтези дип тә атарга була. Әмма пьесаның эчтәлеге күбрәк совет әдәбиятында шактый популяр булган фантастик повестька туры килә. Хәер, бу – терминология нечкәлекләре генә. Илгиз Зәйниев – әйләнә-тирәне нечкә тоемлаучы, иҗатында төрле юнәлешләрне берләштерүче, традицияләрне – яңа карашлар, ә милли үзенчәлекләрне – интернациональ күренешләр белән бергә үреп баручы яшь драматург.

«Кечтүкле уен» фантастика ук түгел. Шамил, Рөстәм, Ләйлә – яшьтәшләреннән берни белән дә аерылмаучы гап-гади үсмерләр. Әмма үзләре өчен кискен мизгелдә алар Уен территориясенә, балачаклары иленә – Ак чәчәкләр иленә эләгәләр. Моны аллегория дип кабул итәргә була. Чөнки катлаулы вазгыятьтә кеше таяну ноктасын һәрвакыт күңеле төбендә эзләргә тотына. Ә чиста, ихлас, самими балачак – кешелеклелек сыйфатларының, рухи гармониянең һәм матурлыкның чишмә башы. Сынаулар, көндәшлек рухы, канәгатьсезлек һәм курку белән тулы олы тормыш кына йөрәгеңне бикләп куярга, кырыс, салкын, үз-үзеңне генә кайгыртучан булырга, башкаларга көндәшләргә караган кебек карарга өйрәтә. Һәрвакыт беренче булырга омтылу, башкалар белән идарә итү һәм җиңел табыш алу теләге залимлеккә һәм кеше фикере белән санашмауга, хыянәткә һәм вәхшилеккә китерә. Кешеләрдә илаһи, асыл сыйфатларны юк итүче «Кара көчләр» шулар инде ул. Бу мәгънәдә «Кечтүкле уен»ны тирән фәлсәфи фикер салынган кинаяле парча дип кабул итәргә була. Пьесаның образлар системасы – эчке каршылыклары аркасында бәргәләнүче Шамил һәм ике капма-каршы як: Ак чәчәкләр иленең Патшасы белән Патшабикәсе һәм Кара көчләр Падишаһы – болар барысы да әлеге фикерне куәтли генә. Спектакльдә бу геройлар үзенчәлекле юмор һәм ирония белән күрсәтелә. Кара көчләр Падишаһы – актив явызлыкны түгел, күбрәк салкынлык, битарафлыкны символлаштыручы мәгънәсез машина. Патша белән Патшабикә дә пассив. Алар эшкә яраксыз, зәгыйфь, сентименталь, башкаларны якларлык түгел, чөнки үзләре яклауга мохтаҗ. Нәрсәгә кирәк соң болар, дип тә уйларга була. Әмма нәкъ аларның хиссилеге һәм назлылыгы, җылылыгы һәм ихласлыгы финалда Шамилнең үле тәненә җан өрә. Ярату һәм яхшылык нурлары, кояш нуры сыман ук – аларны тотып карап булмый, әмма алар бар нәрсәдән дә куәтлерәк, җан өрә торган көчкә ия. Спектакльнең төп идеясе шуннан гыйбарәт.

Пьесаның сәхнәдә куелышы, һичшиксез, югары бәяләүгә лаек. Режиссёр Радик Бариев тудырган фантастик дөнья таң калдыра. Көтелмәгән алымнар һәм тышкы эффектлар бик күп булуга карамастан, сәхнәдәге күренешләрнең чынлыгы һәм табигыйлыгы югалмый. Бу, әлбәттә, режиссёр эшенең сыйфаты турында сөйли. Спектакль тылсымлы төш сыман бер сулышта карала. Монда спектакльне сәхнәгә куюда катнашкан бөтен иҗат төркеме: рәссам Сергей Скоморохов, композитор Радик Сәлимов, хореограф Наилә Фәтхуллинаның өлеше зур. Коллективның спектакльне энтузиазм белән куюы, иҗади максатларның яңалыгы һәм масштаблылыгы белән рухланып эзләнү һәм эксперимент мохитендә эшләве сизелә.

Бу уңайдан актерлар уены да кызыклы. Баш герой фантазиясе тудырган образларга әкияти шартлылык, тәэсирлелек хас. Алмаз Гәрәев башкаруында Шүрәле һәм Олег Фазылҗан башкаруында Карт Убырлы гына да ни тора! Кечтүк ролендә Ләйсән Рәхимова һәрвакыттагыча сөйкемле, уңай энергиясе ташып торучан. Нәфисә Хәйруллина назлы, гламур Су кызы образына тулысынча туры килә. Массовка да табигый күренә. Үрмәкүчләр, гөмбәләр, сакчылар, әкәм-төкәмнәр – барысы да төсләргә бай, динамикалы, бертуктаусыз үзгәреп торучан Хыял дөньясын тудыра. Театрның яшь актерлары Ришат Әхмәдуллин, Раил Шәмсуаров, Айгөл Миңнуллина үсмерләр ролен бик табигый башкара.

Спектакль сәхнә теле белән дә, аңа салынган идеяләре белән дә заманча килеп чыккан. Бүген кешенең үз тормышын аңлы һәм инстинктив рәвештә (туры, физик мәгънәдә) үз-үзенә куйган максатлар ярдәмендә төзи алу идеясе бөтен дөньяда популяр. Шулай итеп, камалларның яңа спектакле гомумдөнья фәлсәфи агымнары белән бер дулкында, дияргә була. Һәм бу, әлбәттә, үзенә күрә бер күрсәткеч тә. Татар театры, үз тамырларыннан аерылмыйча, үзенең традицион чикләрен әкренләп киңәйтә, актуаль эстетик, менталь һәм стилистик тенденцияләрне үзенә сеңдерә.
 

Исегезгә төшерәбез, бүгенге көндә судларның “спиртлы эчемлекләр яки наркотик матдәләр куллану нәтиҗәсендә үз гаиләсен матди яктан авыр хәлгә куючы” кешенең хокукын чикләргә хакы бар. Бу очракта эчкечегә аның хезмәт хакын яки пенсиясен алу, шулай ук зур килешүләр төзү – кредит алу, милек сатып алу яки сату өчен попечитель билгеләнә. Попечитель рөхсәтеннән башка хокукы чикләнгән гражданинга кибеттән азык-төлек, кием-салым сатып алырга гына ярый. Кешенең хокукын чикләү үтенече турында гариза белән судка “аның гаилә әгъзалары, опека һәм попечительлек органнары, шулай ук психиатрия яки психоневрология учреждениесе вәкилләренең мөрәҗәгать итәргә” хакы бар.

Татарстанның Суд департаменты идарәсе мәгълүматлары буенча, узган ел республика судларында шундый 28 гариза каралган, аларның 23 е канәгатьләндерелгән. Ә 1 марттан отышлы уеннар белән мавыгып, гаиләне бөлгенлеккә төшерүчеләрне дә судка биреп булачак.

–    Моның ничегрәк булачагын фаразлыйсым килми, - ди әлеге уңайдан ТР Югары суды рәисенең гражданлык эшләре буенча урынбасары Марат Хәйруллин. – Закон әле имзаланды гына. Наркомания һәм отышлы уеннар белән мавыгу - икесе ике әйбер... Закон нигезендә, хокуклары чикләнгән эчкече һәм наркоманнарның чикләүне юкка чыгару турында гариза бирергә хакы бар. Бу очракта кеше дәвалану курсы үтүен һәм сәламәтләнүен раслаучы медицина документлары күрсәтергә тиеш. Ә менә отышлы уеннар белән мавыгучылар үзләренең “савыгуын” ничек дәлилләргә тиештер, анысы билгеле түгел. Бәлки, бу медэкспертиза нәтиҗәләре, белгечләрнең бәяләмәләре булыр. Берникадәр вакыттан соң РФ Югары судыннан әлеге тема уңаеннан аңлатмалар килер, дип улыйм.

Шул ук вакытта Татарстанның адвокатлар берләшмәсендә, милкеннән файдалану хокукына ия булу өчен,  отышлы уеннар белән мавыгуда теләсә кемне гаепләргә җай чыгачак, дип борчылалар. Эшлексез балаларын мирастан колак кактыру белән янаган бай ата-аналарга шундый гаеп ташланмас дип кем әйтә ала?

–    Бу очракта кайсы өлкәдәге белгечләр эксперт булырга тиеш соң. Психиатрмы, психологмы әллә уен салоны операторымы? - дигән сорау куя Казан адвокаты Эльнара Сафина. - Шулай ук кешенең комарлы уеннар белән мавыкмавын нәрсә белән дәлилләргә? Минемчә, закон гамәлдә кулланыла башлагач, хаталар шактый китәчәк. Хәтта канунны үз максатында файдаланырга омтылучылар да табылачак.

Ә психиатрлар бу хакта ни уйлый?

–    Отышлы уеннар белән мавыгу, яки гемблинг - ул психик тайпылыш, - ди КДМУның медицина һәм гомуми психология кафедрасы мөдире Владимир Менделевич. - Клиник гемблер, мисал өчен, шул ук эчкечедән әлләни аерылмый - ул шулай ук “барысы да контрольдә” һәм “теләгән вакытта баш тарта алам” дип ышана, дозаны арттыру ихтыяҗын кичерә (уйнаучы - ставкаларны арттыра), махмырдан интегә. Гадәттә, бу авыру бик нык мавыгудан башлана. Кеше шул рәвешле буш вакытын үткәрә яки баерга хыяллана. Ләкин бераздан бәйлелек барлыкка килә. Кеше уен белән артык мавыгуның тискәре нәтиҗәләрен аңласа да, инде туктый алмый. Акчаны оттыра барган саен, бурычлары да арта. Туганнарыннан акча урлый, әйберләрен сата, кредитлар ала башлый. Бу очракта закон нигезендә кешенең хокукын чикләү үзен аклый. Ләкин суд психиатриясе кануннары буенча психикада көчле тайпылышлар булганда гына (психоз һәм акыл зәгыйфьлеге) психик авыруны эшкә сәләтсез дип танырга ярый. Алкоголизм да, наркомания да һәм бигрәк тә гемблинг болар рәтенә керми. Мин, белгеч буларак, кешенең эшкә сәләтлелеген бәяләгәндә суд психиатриясе кануннарын кире кагу белән килешмим. Чөнки мондый очракта кибеткә йөрергә яратучыларның да эшкә сәләтлелеген чикле дип табырга була. Кайбер туганнар якыннарының байлыгына кызыгып, ничек булса да шушы законнан файдаланып калырга тырышыр, дип шикләнәм. РФ Гражданнар кодексының 30 нчы маддәсе буенча кеше хокукын чикләү өчен “гемблинг” дигән диагнозны раслау таләп ителми. Кешенең отышлы уеннар белән мавыгуын һәм “гаиләсен матди яктан авыр хәлгә куя” дигән фактны тану да җитә. Инде суд проблеманың асылына төшенер, хокукы чикләнергә тиешле кешегә, әйтик, шаһитлар ярдәмендә, үзенең отышлы уеннарга бәйле булмавын исбатларга мөмкинлек бирелер, дип өметләнәсе генә кала.

Авыл хуҗалыгында җи­теш­терелгән продукцияне тиешле бәядән сату буенча да проблемалар арта. Мөгезле эре терлекнең баш саны буенча гына түгел, сөт һәм башка кайбер продукция җитеш­терү буенча Россиядә беренче урында барган Татарстанда соңгы ярты ел эчендә бу төр продукцияләргә ихтыяҗ 25-30 процентка кимегән!

Үрдәк нигә күлгә арты белән чума?

Аптыраганнан, билгеле. Авыл халкы да шулай. Бүген байтак өлеше тормышта үз урынын таба алмый. Эшлим дисәң, эш юк. Инвесторлар авылның бик аз өлешен генә эшле итә алды. Аларга да  тиешле хезмәт хакын тартып-сузып кына бирәләр. Крестьян-фермер яки мөстә­кыйль эшләргә омтылучы ху­җалыкларда да даими эшләү­челәр саны әллә ни күп түгел.

Авылда яшәүче һәркем­нең мөстәкыйль рәвештә үз эшен башларга кыюлыгы җит­­ми. Статистик мәгълү­матлардан күренгәнчә, шушы һәм тагын кайбер башка сәбәпләр аркасында  Татарстан авылларын ел саен 10 меңнән артык кеше ташлап китә. Эшлисе килгәннәргә дә җиңел түгел. Бюрократик сис­темага каршы  күпме генә көрәш алып барылса да, аның әле тамырлары шактый ти­рән­дә. Бар, алып кара син, әйтик, йорт төзергә яки башка кирәк-ярагыңа берәр банк­тан акча. Әллә нинди документлар таптырып, үзәгеңә үтәчәкләр. Дәүләт ярдәме белән дә шул ук хәл.

Әле ярый районнарда да, авылларда да бу эшнең ки­рәклеген, мөһимлеген аңлый башладылар. Хөкүмәт булышлыгы бе­лән моңарчы авыл җирен­дә үз эшен булдыру турында хыялланырга да курыккан, әмма кулларыннан эш килә торган шактый гына ир-ат һәм хатын-кызлар кайсы шәхси хуҗалы­гында күпләп терлек асрый, кайсы гаилә фермасы төзи яисә башка бер шөгыль табып, тормыш алып барырга тырыша. Рәсми мәгълүмат­лардан күрен­гән­чә, 2013 ел­ның 1 гыйнварына республика авылларында 23мең 400 кеше, ташламалы кредит алып, үз шөгылен булдырган. Моңар­чы күрелгән хәл­мени: гап-гади авыл кешеләре узган елда гына да 6 миллиард 100 миллион сумлык субсидияле кредит  алган. Алуын алган да, аны бит әле процентлары белән кире кайтарасы да бар. Моның өчен, әлбәттә, авыл хуҗалы­гында җитештерелә торган продукциягә тиешле бәя булуы кирәк. Шулай булмаганда, авыл кешесе бурычларын кайтарырга каян акча алсын?

Дөрес, кредитлар ташламалы, дидек. Ягъни мәсәлән, банклардан алынган кредит­ның процент өлешен дәүләт сиңа субсидия формасында кире кайтарачак. Әйтик, 2006 елдан башлап бүгенгә кадәр авыл халкы банклардан 22 миллиард 300 миллион сумлык кредит алган. Шуның процент ставкасы өчен дәү­ләт аларга 1 миллиард 800 миллион сумын кире кайтарган. Бу кадәресе дә ярап тора анысы. Бәяләр генә көйлән­сен...

Янә ярык тагарак янында

Россия дәүләт җитәкчеле­генең кайбер гамәлләренә шаклар катарлык. Кайчагында, әллә соң юри шулай эш­лиләрме икән, дип сорыйсы килә.

Язгы чәчү алдыннан ил­дәге вәзгыятьне күздә тотып әйтүем. Югыйсә,  өстәгеләргә авыл хуҗалыгында дөнья­күләм эш тәҗрибәсен искә алырга да була бит. Америка яки Европа илләрендә авыл хуҗалыгына дәүләт яр­дәме кайчан һәм күпме биреләсе шактый алдан билгеле. Анда бит авыл хуҗа­лыгына ярдәм ниндидер процентларны кап­лау өчен түгел, ә эш нәтиҗәләренә карап бирелә. Әйтик, нәтиҗә өч тапкыр арттымы, дәүләт ярдәме дә өч тапкыр арта. Кызыксындыру шулай булырга тиеш ул.

Миңа  инвестор, крестьян-фермер яки мөстәкыйль эш­ләргә омтылучы хуҗалык­лар белән еш аралашырга туры килә. Дөрес, берсе дә каравыл кычкырмый. Әмма дәү­ләтнең авыл хуҗалыгы өлкә­сендә алып барган сәясә­теннән бүген аларның берсе генә дә канәгать түгел.

Моңарчы ел саен диярлек язгы чәчү алдыннан ягулык-майлау материалларына ташламалы бәяләр куела килде. Ашламалар, югары җитеш­терүчән орлык һәм башка кирәк-яракларга да акчаны хуҗалыклар ничек кирәк алай дигәндәй, тартып-сузып булса да җиткерергә тырышты. Быел бит тәмам ярык тагарак янында калучы хуҗа­лыклар бар.

Хикмәт нәрсәдә? Эш шунда: Россия Бөтендөнья сәүдә оешмасына кергәч, авыл хуҗа­лыгына дәүләт ярдәме­нең тәртибе үзгәрде. Хәзер ул эшкәртелгән гектарлар һәм сөт сату күләменә карап биреләчәк, диләр. Гектарына...130 сум чамасы. Әле анысы да хуҗалыкларга кайчан барып җитәр, билгесез.

Туй узгач – думбра, дигән­дәй, чәчү вакыты килеп җитте бит инде. Россиянең кайбер өлкәләрендә менә-менә башланырга да тора. Ягулык-май­лау материаллары, ашламасы түгел, чәчүлеге дә булмаганнарга нишләргә? Җитмәсә тагын язгы чәчү алдыннан гына  бәяләрен шактыйга арттырып  куялар.

“Дөрес, Татарстан хуҗа­лыкларында хәлләр алай ук куркыныч түгел”,– ди республика аграр министры урынбасары Илдус Габдрахманов. Тех­никаның күбесе төзек хәлдә. Орлыклар җитәрлек. Күп хуҗалыклар үз көчләре белән ягулыгын да, ашламасын да, башка кирәк-ярагын да әзер­ли алган. Әмма 2 миллион 800 мең гектардан артык җирне сыйфатлы итеп эшкәртү, чәчү, ашлау һәм корткычлардан саклау өчен күп кирәк булачак шул әле.

Аннан килеп, ярдәм ди­гәнебез дә, кайчагында эре монополистларның авыл хуҗалыгын дәүләт аша талавына кайтып кала түгелме? Әйтик, язгы чәчү чорында гына булса да, хуҗалыкларга ягулык-майлау материалларына түләнгән акчадан НДС, ягъни сатылганга өстәмәне дәүләт кире кайтара алмыймы? Бу очракта солярка 30 сум торганда да, һәр литр ягулык 5 сум 40 тиенгә арзаная дигән сүз бит.

- Илнур әфәнде исәнмесез! “Болгар радиосы”ның бүгенгесе турында сөйләшә башлаганчы аның тарихына тукталып китәсе килә. Радионың “чишмә башы” нидән гыйбарәт?

– Хәерле көн барлык укучыларга һәм тыңлаучыларга. “Болгар радиосы” тарихы әле бер елга сузылган сәхифәдән генә гыйбарәт булса да, аңа алып килгән еллар саны дистәдән артыкка китә. 2002нче елда “Татарстан Яңа Гасыр” телерадиокомпаниясе оешкач эфирга чыккан “Яңа гасыр” радиосын еллар узгач та тыңлаучыга кызыклырак итү ихтыяҗы зур иде. Радио базары бер урында таптанганны, калыплашып эшләгәнне яратмый. Бигрәк тә Дәүләт канаты астындагы радиоларга замана агымына җайлашу кыен. Без Дәүләт контракты буенча эшләнергә тиешле тапшыруларны да эфирга бирергә, шуның белән җитәкчеләребез алып барган сәясәт, иҗтимагый эшчәнлекне яктыртырга, мәдәни мирасыбызны пропагандаларга тиешбез. Ә заман исә безне реклама бирүчеләр өчен кызыклы булырга әйди. Даими хәрәкәт чорында озын – озын тапшыруларны тыңлап утыру һәркемнең дә көченнән килми. Шигырьдәгечә, я без үзебез үзгзәрергә, я дөньясын үзгәртергә тиеш идек. Нәкъ менә икътисадый кызыксыну уяту өчен, телерадиокомпания җитәкчелеге фатихасы белән без 2012нче елдан ребрединг ясадык. Исемебез белән бергә концепциябез дә үзгәрде. Шул сәбәпле, радио аудиториясенең саны да берникадәр үзгәрешләр күрде

– “Болгар радиосы” дип сүз башлаган чорда үз алдыгызга куелган максатларыгызга ирешә алдыгызмы?

– Максат, беренче чиратта, шәһәр – башкала аудиториясен киңәйтү иде. Икенчедән, кызыклы сәхифәләр, тыңлаучы яраткан җырларны, алар янәшәсендә яңа язмаларны ишеттерү. Һәм әлбәттә, Казанда эшләүче радиостанцияләр арасында рейтингыбызны күтәрү. Бу максатларга ирешүдә анык план һәм беренче адымнар бар. Бүген инде “Болгар радиосы” кеше телендә. Тәнкыйтьлиләр, мактыйлар… Битарафлар юк, шунысы бик сөендерә.

– Илнур әфәнде, радионың исеме турында да сөйләп китсәгез иде. Ни өчен “Болгар”?

– Тарихтан беләбез, данлыклы Болгар дәүләте булган. Бу җирлектә бүген яңарту эшләре бара. Кемнәр генә, ни генә әйтсә дә, бу бабаларыбыз җире. Ә безнең тарихка, аны олылаучыларга хөрмәтебез зур. Менә шуларны уйлап, анализлап Татарстанда бара торган яңарту эшләренә үз өлешебезне керттек дип уйлыйм. Беренче көннәрдән үк безнең шигарь: “Болгар радиосы” һәр татарның йөрәгендә” булды.

– “Болгар радиосы” башка радиолардан кайсы ягы белән аерылып тора?

– “Болгар радиосының” иң зур ачышы - татарда беренче “Чәк чәк шоу” радиотамашасы. Иң бәхәсле, гадәти булмавы, вакыт – вакыт ачуны китерүе белән яраттырган проектыбыз ул безнең. “Болгар радиосы”ның башкалардан аерылып тора торган ягы ул – тәҗрибәле, татар телендә тәмләп сөйләшүче, радио үсеш кичерсен өчен, яңгырда да, кызуда да, салкында да эшләргә әзер булган алып баручылары. Дөрес, турыдан – туры эфирда эшләгәндә, кәмит сүзләр, “пешеп җитмәгән” җөмләләр дә ычкына. Әмма барыбер дә тырышабыз.

– Радиотамашачыны алда нинди үзгәрешләр көтәчәк: яңа алып баручылар яисә яңа тапшырулар?

– Зурдан кубып гел яңалык артыннан куу - файдасыз эш. Булганын җиренә җиткереп, күп тыңлаучылар ишетерлек итеп эшләргә кирәк. Тапшыруны иҗат итеп, эфирга әзерләү генә җитми. Синең тапшыруың эфирга чыкканнан соң, тыңлаучының кайтавазын алуга да ирешү кирәк. Әгәр тема кызык икән, тыңлаучы да сиңа җавап бирәчәк. Узган ел азагында бездә кастинг узды. Озакламый яңа тавышларны ишетергә мөмкин булачак. Ә бу көннәрдә исә без ял көннәре өчен радиопроект әзерлибез. Кешене ял иттерә, сөендерә, уйландыра торган шоу булырга тиеш ул, Алла бирса.

– Мәгълүм булганча, февраль аенда "Болгар Радиосы"ның туган көне. Шушы уңайдан тамашачыны "Шәп!" дип гаҗәпләндерерлек чара уздырылачакмы?

– Февраль безнең закон нигезендә туу турында таныклык алган көнебез. Әмма бер ел тулуга багышланган зур чараны без апрель аена планлаштырдык. Мин нинди дә булса гаҗәпләндергеч “мөгезле” җыеннар яклы түгел. Тамашачы – тыңлаучыны җыясың икән, син аңа сыйфатлы эш күрсәт. Апрельдәге чара чыннан да “Шәп”! – дип әйтерлек тамаша булачак. Радионың иң якын дус – җырчылары һәм Мәскәүнең “Вирус” төркеме әлеге чарага килергә теләк белдерде инде.

– Димәк, апрель аенда радиотыңлаучыларны ниндидер серле “Шоу БУМ!” көтәчәк. Илнур әфәнде, әңгәмәбез ахырында укучыларга нинди теләкләр теләр идегез?

– Тыңлаучыларга һәр көннең яхшы хәбәрләр алып килүен телим. Әгәр халык ничек очны – очка ялгарга икән дип баш ватмаса, тормышыбызда позитивка урын түрдән булачак.
 

Күренекле татар шагыйре һәм рәссам Гакыйль Сәгыйровны берьюлы өч төбәктә – Татарстан Республикасында, Самара һәм Ульяновск өлкәләрендә яшәүчеләр үзләренең якташлары дип саныйлар. Моның сәбәбе дә бар. Гакыйль әтисенең туган ягында - Татарстанның Нурлат районындагы Әхмәт авылында туган, биредәге мәктәпкә укырга кергән һәм башлангыч белем алган. Атасы Шәрифулла аганың сугышта һәлак булуы турында хәбәр килгәч, алар әнисе һәм энесе белән Хәбибҗамал апаның туган ягына – Самара өлкәсенең Кошки районындагы Иске Фәйзулла авылына күченәләр. Биредә шагыйрьгә үзенең яшүсмер чорын үткәрергә, умыртка сөягенә уңышсыз ясалган операциядән соң бернинди хәрәкәтсез түшәктә генә ятып торырга дучар ителеп, каләмен авызына – тешләре арасына кабып яңадан язарга һәм рәсем ясарга өйрәнергә туры килә. Ифрат та кыен еллар була алар егет өчен. Нәкъ шушы Иске Фәйзуллада яшәгән вакытларда ул үзенең күп шигырьләрен яза, рәсемнәрен ясый, чын шагыйрь һәм рәссам буларак җитлегә. Ә инде гомеренең соңында әнисе Хәбибҗамал апа картаеп, аяклары йөри алмый башлагач, каһарман якташыбыз Ульян өлкәсенең Димитровград шәһәрендә энесе Наил гаиләсендә яшәде.

Моннан өч ел элек, 2009 елның 29 июлендә вафат булганнан соң, без аны Димитровградтан Иске Фәйзуллага алып кайтып, өч төбәкнең дә татар җәмәгатьчелеге катнашында зурлап, авыл зиратында җирләдек.
Менә аның 75 яшьлек юбилее да килеп җиткән икән инде. Моңа кадәр дә без каһарман якташыбызны олылап, Самарада да, аның туган авылына әверелгән Иске Фәйзуллада да матур-матур кичәләр оештыргалап тора идек.

1994 елда Казанда 5 меңлек тираж белән аның “Кабатланмас моң” дип аталган шигырьләр җыентыгы дөнья күргәч, Татарстаннан, Ульяннан һәм башка төбәкләрдән мәртәбәле кунаклар чакырып, Самараның Металлурглар Мәдәният сараенда иҗат кичәсе уздыруыбыз әле дә хәтердә. Ә инде шагыйрь Димитровградка күчкәч, аның иҗат итү үзәге дә шушы даирәдә урын алды. Без Гакыйль Сәгыйровның алтмыш, алтмыш биш, җитмеш еллык юбилейларын да өч төбәк – Татарстан Республикасы, Самара, Ульяновск өлкәләре вәкилләре бергәләшеп Димитровград шәһәренең нәкъ шушы мәһабәт “Восход” Мәдәният сараенда үткәргән идек. Сәламәтлеге бик үк шәп булмаса да, шагыйрь аларның барысында да үзе катнаша һәм якташлары алдында чыгыш та ясап, үзенең төпле фикерләрен әйтә иде.

Ә бу юлы якташыбызның чираттагы юбилеен үзеннән башка үткәрергә туры килде. Кичәне оештыручылар аның җомга, эш көнендә үткәрелүе сәбәпле, халык җыелырмы икән дип бераз борчылганнар иде. Шагыйрьне үзен күреп белүчеләр саны да ел саен кими бара бит.

Юк, борчыласы булмаган икән, билгеләнгән вакытка Мәдәният сарае фойесында басарга да урын калмаган иде инде. Кичәгә килүчеләр Гакыйль Сәгыйровның иҗатына багышланган күргәзмәләр белән таныштылар. Анда аның китаплары, рәсемнәре куелган иде. Шушында ук якташыбызның иҗаты турында фикер алышулар башланып китте. Кайберәүләр аларны Татарстанның “Яңа гасыр” телевидениесе журналистларына да белдерделәр.

Шагыйрьнең шигыреннән алынган “Без татарлар бит әле...” юллары белән исемләнгән кичә Гакыйль Сәгыйров озак еллар яшәгән Иске Фәйзулла авылының матур табигать күренешләре һәм аның үзе төшерелгән видеоязманы карау белән башланып китте. Алып баручылар, Гакыйль Сәгыйровның иҗатын даими пропагандалаучы – Равил Шәфигуллин һәм Фәния Хәлиуллова тагын бер кат аның тормыш һәм иҗат юлын тамашачыларның исенә төшерделәр, шигырьләрен укыдылар.

Беренче сүз Димитровград татарларының җирле милли-мәдәни автономиясе рәисе Фәрит Хәлиуллинга бирелде. Ул каһарман якташыбызның таланты, батырлыгы белән горурлануы, соклануы турында белдерде, шагыйрьнең киң кырлы иҗатын халык арасында тагын да ныграк пропагандаларга кирәклеге турында әйтте.

Тәбрикләү сүзләре белән шулай ук Димитровград шәһәре администрациясе башлыгының урынбасары Ирина Баканова, Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитетының мәгълүмат бүлеге җитәкчесе Гөлназ Шәйхи, Ульяновск өлкәсе татарларының милли-мәдәни автономиясе рәисе Рәмис Сафин, “Өмет” татар газетасы мөхәррире Исхак Хәлимов, Димитровград шәһәренең 22нче санлы татар мәктәбе директоры Мөнирә Жумаева, Димитровград шәһәренең татар милли-мәдәни автономиясенең почетлы рәисе Ривал Идрисов чыгыш ясадылар һәм бүләкләрен тапшырдылар.

Димитровград шәһәренең татар милли-мәдәни автономиясе исеменнән бүләкләнүчеләр арасында шагыйрьне исән вакытында карап-тәрбияләп торган туганнары – энесе Наил һәм җиңгәсе Халидә дә бар иде. Алар сәхнәгә күтәрелгәндә зал көчле алкышларга күмелде.

Самарадан бу кичәгә без өчәү – өлкә “Туган тел” татар җәмгыяте директоры Данияр Сәйфиев, мин – “Бердәмлек”нең баш мөхәррире Рәфгать Әһлиуллин һәм “Дуслар клубы” дип аталган татар яшьләре берләшмәсе җитәкчесе Рамил Фәрзетдинов бардык. Данияр Сәйфиев өлкә “Туган тел” татар оешмасы исеменнән шагыйрьнең иҗатын актив пропагандалаулары өчен Димитровград шәһәренең татар мәктәбе коллективына (директоры Мөнирә Жумаева) Самараның Җәмигъ мәчете рәсеме төшерелгән келәм, ә “Сүнмәс йолдызлар” ансамбленең сәнгать җитәкчесе, җырчы Фәния Хәлиулловага чәй чынаяклары бүләк итте. Без үзебезнең чыгышларыбызда якташыбызны, аның иҗатын онытмаулары өчен шәһәрнең татар милли-мәдәни автономиясе җитәкчелегенә, гомумән, бөтен Димитровград халкына рәхмәт сүзләребезне белдердек. Гакыйль Сәгыйровка хәзер артык зур тантаналар да, макталу да кирәк түгел инде. Бу безнең үзебезгә, бүген дөньяда яшәүчеләргә, бигрәк тә яшьләребезгә кирәк.

Үткән елны Самара эшкуарлары ярдәме белән шагыйрьнең зиратына истәлек ташы куйган идек. Хәзерге вакытта аның ачы язмышлы сикәлтәле тормыш һәм иҗат юлы турында документаль китап язып дөньяга чыгарырга планлаштырабыз. Шагыйрьнең Иске Фәйзулладагы өендә аның музеен оештыру да көн үзәгендәге мәсьәләләрнең берсе булып тора. Каһарман якташыбызның исемен мәңгеләштерүне һәрберебезнең изге бурычы итеп санарга кирәктер. Әлегә без аның алдында зур бурычлы булып кала бирәбез. Бу фикер күпчелек чыгыш ясаучыларның фикерләренә дә тәңгәл килә иде.

Менә алдан ук юбилей кичәсенә чакыру алган, 500ләп әгъзасы булган Татарстан Язучылары берлеге җитәкчелеге үзенең бер генә вәкилен дә кичәгә җибәрмәгән, бары котлау хаты белән генә чикләнгән. Ә Гакыйль Сәгыйровның иҗаты бу мәртәбәле оешма тарафыннан тиешле бәя алырга бик тә хаклы.

Бәйрәм (кичә чын бәйрәмгә әверелде дисәң дә ярыйдыр) шагыйрьнең шигырьләрен укып, аның сүзләренә язылган җырларны башкару белән үрелеп барды. Шигырьләрне мәктәп укучылары да, өлкән яшьтәгеләр дә укыдылар. Җитмеш яшьлек Роза апа Гайнуллина Гакыйль Сәгыйровка багышлап үзе язган шигырен сөйләп биргәннән соң, зал тагын бер кат көчле алкышларга күмелде. “Сүнмәс йолдызлар”, “Карлыгачлар”, “Сандугачлар”, “Сөембикә” җыр, “Ясмин” бию ансамбльләре башкарган халык җырлары да, юбиляр иҗат иткән шигырьләргә композиторлар язган җырларны да тамашачы яратып каршы алды.

Мондый халкыбыз булганда каһарман якташыбызның шигырьләре дә онытылмас, туган телебез дә яшәр. Шагыйрьнең үзеннән башка әле беренче тапкыр гына үткәрелгән бу юбилей кичәсе нәкъ менә шушы хакыйкатьне раслады түгелме? Әйе, бу шулай булырга тиеш тә, чөнки “Без татарлар бит әле...”

1. Фойеда (сулдан уңга) Рәфгать ӘҺЛИУЛЛИН, Наил СӘГЫЙРОВ, Ривал ИДРИСОВ шагыйрьнең рәсемнәре күргәзмәсе янында.

2. Данияр СӘЙФИЕВ бүләккә Самара Җәмигъ мәчете сурәте төшерелгән келәм тапшыра.

3. Фәрит ХӘЛИУЛЛИН шагыйрьнең җиңгәсе Халидә ханымны бүләкли.
.
 

“Татнефть” турында

– Күптән түгел сез Татарстанның “Татнефть” ширкәте белән хушлашырга җыенмаганын әйттегез. Бу сорауга җавап кына идеме яисә сез аерым бер тәкъдим булганлыктан үз карашыгызны белдердегезме?

– Әлбәттә, бу сорауга җавап иде. Миннән сорагач җавап бирдем. “Татнефть” – файдалы һәм керем китерә торган ширкәт. Аның безгә бернинди зыяны юк, ширкәт даими рәвештә хезмәт хакы, салымнар, дивидентлар түли, капитализацияне арттыра. Нигә аны кемгәдер бирергә кирәк? Ни өчен мин ширкәтнең кемнеңдер кулына күчүенә ризалашырга тиеш? Ул республика горурлыгы, ил горурлыгы. “Газпром” да дәүләт милеге санала, аңа карап беркемгә дә начар түгел.

Төбәк башлыкларын сайлау турында

– Федераль үзәк губернатоларны сайлау мәсьәләсендә ачыклык кертә алмый. Шәхсән сез моңа ничек карыйсыз? Былтыр халыкка сайлау мөмкинлеген кайтару турында канун кабул ителде, хәзер бу мәсьләне төбәкләр ихтыярына калдырмакчы булалар.

– Сайлауның һәр төре дөрес. Вазгыятьтән чыгып, тегесе дә монсы да яхшы. Русия – яшь дәүләт: аның үз гореф-гадәтләре бар. Җәмгыять җитди үзгәрешләргә әзер булырга тиеш.

– Татарстан өчен сайлауның кайсы формасы уңайлы?

– Татарстан өчен икесе дә дөрес. Былтыр бездә туры сайлау системы кертелгән иде, хәзер ул вакытлыча туктатылды. Хәзер бу мәсьәләне чишү миннән дә, администрациядән дә тормый. Бу эш белән безнең парламент шөгыльләнә.

Ришвәтчелек турында

– Инвестицияләр җәлеп итүдә Татарстан тәҗрибәсен уникаль дип әйтеп була...

– Бернинди уникаль әйбер дә юк. Башка төбәкләрдә дә уңышлы инвестиция проектлары бар. Бәлки, без бу өлкәдә бераз алга киткәнбездер. Ләкин барысы да Давоста күрсәтелгән шикелле начар түгел.

Кызганычка каршы, кайбер коллегалар Русияне ришвәтчелеккә баткан ил итеп күрсәтәләр. Әйе, бездә ришвәтчелек бар, административ киртәләр дә җитәрлек. Ләкин бу хәлне төзәтү өчен нинди эшләр башкарыла, шуны да күрергә кирәк.

Перспектива булган бөтен җирдә ришвәтчелек бар. Ач кешеләр булган җирдә генә ришвәтчелек юк.

Шуңа күрә бу проблем актуаль, ләкин аның әһәмиятен арттырып күрсәтергә кирәкмәс. Безнең ил бай һәм перспективалы.

Җәйге һөҗүмнәр турында

– Универсиада алдыннан Татарстан өчен иминлек мәсьәләсе дә актуаль. Былтыр республикада дини экстремизм ялкыны күзәтелде, мөфти Илдус Фәизгә һөҗүм булды. Бүген төбәктәге вәзгыять ни дәрәҗәдә тотрыклы?

– Норвегиядә Андрес Брейвик 70ләп кешене үтергәч, нишләптер Европада беркем дә бу ил начарланды димәде?

Америкада да көн саен кемнедер үтерәләр...

Әйе, бу хәлләр бездә булды, гаеплеләр билгеле, хокук саклау органнары бик уңышлы эшләделәр.

Экстремизм очраклары бар һәм, кызганычка каршы, бу бик начар. Дәүләт бу хәлләрдән читтә тора алмый. Хөкүмәтне бәреп төшерүгә, көч куллануга яки бер диннең икенчесеннән өстен икәненә өндәү һәрвакыт фаҗигале тәмамлана. Җинаятьләрне башкаручылар иманлы кешеләр түгел, алар фәкать ислам диненә язылган бандитлар. Әмма бу хәл бөтен җирдә булырга мөмкин. 2001 елда Америкада игезәк-манаралар җимерелде, ләкин аңа карап Америка начарланмады.

Беренчедән, безнең бу әйберләргә чик кую өчен төгәл кануннар булырга тиеш. Берни дә тиктомалдан килеп чыкмый: кайдадыр без карап җиткермибез, кайдадыр – хокук саклаучылар. Әлегә Русиядәге кануннар барлык нечкәлекләрне дә искә алмый. Ә җинаять кылучылар чит илләрдә белем алган, алар Русия мохитеннән читләшкән.

Икенчедән, безгә төпле миграция сәясәте кирәк. Хәзергесе күп төрле проблемнар тудыра. Узган елгы хәлләр безгә четерекле урыннарны анализларга мөмкинлек бирде. Хәзер без мәчетләрдә тәртип урнаштырабыз, кешеләрне укытуда ярдәм итәбез.

Әлбәттә, дин дәүләттән аерылган булырга тиеш. Әмма без кешеләрне үтерү турында экстремистик чакырулар ишеткәндә, кайберәүләрнең бер диннең икенчесеннән өстенрәк куюын күргәндә читтән генә карап торыйкмы? Без гасырларча башка конфессияләр белән дуслыкта-татулыкта яшәдек һәм хәзер тынычлык бозуга ирек куймаячакбыз.  

Доктор Дюлак фикеренчә, сабыйның үсешендә генетик факторлар түгел, ә туган вакытта табиблар җибәргән хата ята. Нәни Мәрьям белән бәйле әлеге очракны Казан хокук яклау үзәге үз контроленә алды. Бу чираттагы, табиблар катнашындагы җәнҗал белән тәмамланырга мөмкин. Исегезгә төшерәбез, Байлар Сабасы һәм Чистайда табиблар гаебе белән гарип калган балалар эше җәмәгатьчелекнең игътибар үзәгендә инде. Без нәни Мәрьям язмышын күзәтеп барабыз.

Мәрьям турындагы алдагы язма монда.


 

– Илгизәр абый, мин шалтыраткач, үзегезне җыелышта дидегез. Әллә киләсе “Дакар”га инде хәзер үк әзерләнә башлагансыз?

– Әлбәттә, шулай. Алай гына түгел, киләсе ярышка инде бу “Дакар” барышында ук әзерләнәбез. Көндәшләрнең кая таба барганын күзәтәбез. Үзебезнең кимчелек­ләрне ачыклыйбыз. Бу эш бер генә минутка да туктап тормый.

– Тик оештыручылар да сюрприз әзерли бит. Тимер дә ватылырга мөмкин. Көтелмәгән хәлләр еш буламы?

– Узган елгы “Дакар” аеруча нык истә калды. Двигатель белән күптән проблема булганы юк иде. Ә былтыр шуның аркасында ике машинабыз финишка килеп җитә алмады. Быел да элегрәк булмаган проблемалар килеп чыкты. Шуңа күрә сәбәпләрен ачыклыйсы бар. Эш яңа җиһазларда микән, әллә башка нәрсәдәме? Кайтып җиткәч, барысын да җентекләп тик­ше­рәбез һәм ел дәвамында шуны төзәтәбез.

– Ярышларга әзерләнгәндә көндәшләр белән аралашасызмы, әллә барысы да сер итеп сак­ланамы?

– Аралашабыз, шунсыз булмый. Ярышларда таләпләр, ка­гыйдәләр үзгәрә. Уртак карарлар кабул итәргә кирәк. Бер команда космик корабта, икенчесе диңгез кораблендә йөзгән шикелле килеп чыкмасын өчен барыбыз да бертигез шартларда булырга тиеш.

– Сер түгел, сезнең җи­ңүләрне төрлечә бәялиләр. Берәүләр бу уңышны Россия автопромын дөньяга таныткан бердәнбер вакыйга дип кабул итә. Ә икенчеләр “Дакар”дагы күрсәткечләрнең бернинди әһә­мияткә дә ия булмаганын әйтә.  Янәсе, раллида узыша торган машиналарның гадәти “КамАЗ”лар белән бернинди уртак ягы да юк...

– Стартка чыккан машина­ларның барысы да махсус әзер­ләнгән. Безнеке   дә, көндәш­ләр­неке дә. Безнең нәтиҗәләрне шул рә­вешле бәяләгән кешеләр көн­дәш­ләрнең машиналарын күрсен әнә. Берни белмәгән, телевизор каршысында гына утырып фикер йөрткән кешедән нәрсә көтәсең тагын? Безнең машинага килсәк, аның нәрсәсе серияле түгел соң? Аның кабинасыннан машинаның “КамАЗ” икәнен танып була. Әлбәттә, анда махсус җиһазлар бар. Әмма алар иминлекне арттыру өчен, кеше тормышын саклау өчен кирәк. Двигательгә килгәндә, ул Тутаев мотор заводында ясалган һәм күпләп чыгарыла. Тапшырулар тартмасы ZF заводында ясала. КамАЗда ZF белән уртак предприятие дә бар. Әлбәттә, иң яхшы мостларны алабыз. Әмма аларны үзебез үк үзгәртәбез. Без КамАЗны рекламалыйбыз, аның мөм­кин­лекләрен күрсәтү өчен ярышабыз.

– Ә гадәти машиналар чыгарганда “Дакар”дагы тәҗрибә еш кулланыламы?

– Әйтик, безнең радиаторлар кырыйда урнашкан. Торба һәм урман ташый торган машиналарны да шулай җиһазлыйлар. Хәрби машиналарда да шулай. Андый уртак­лыклар аз түгел.

Көндәшлек гадел булырга тиеш

– Сез командада иң мөһим вазыйфаларның берсен башкарасыз. Башкаларның җиңүе өчен тырышасыз. Иң ахырдан баруы кыен түгелме?

– Безнең өчен беренче чиратта команданың нәтиҗәсе мөһим. Моны команда белән очрашуда Татарстан Президенты да әйтте. Көндәшләр көчле, әмма алар беренче чиратта үзләре өчен ярыша. Алар авыр чакта гына бер-берсенә ярдәм итә. Ә без беркайчан да иптәшләрне кыен хәлдә калдырмыйбыз. Әлбәттә, көндәшлек тә бар. Ләкин үзара ярышу икенче планда кала. Быел авыр булды. Безнең егетләрне баштарак берәү дә җитди көндәш итеп күрмәде. Аннары нәрсә булганын аңлап алдылар, әмма егетләр җиңүне кулдан ычкындырмас өчен барысын да эшләде.

– Сезнең белән очрашкач, Рөстәм Миңнеханов коман­даның көндәшләр ясаган хаталардан оста файдалануын әйт­те. Ә алар вакытларын югалт­маган булса?

– Ә без югалтмаган булсак? Үзегез санап карагыз: Андрей Каргинов икенче этапта 1,5 сәгать вакытын югалтты. Ә бит ул күпкә алдарак булыр иде. Шуңа күрә безнең ярышларда “әгәр” дигән нәрсә була алмый. Барысы да вакыт югалта. Иң мөһиме – башкалардан азрак югалтырга кирәк.

– Ә көндәшләргә комачау итәргә ярыймы?

– Юк. Төрле хәлләр була, әлбәттә. Әмма көндәшлек гадел булырга тиеш.

– Техник ярдәм машина­сының төп бурычы нәрсәдән гыйбарәт?

– Кайчак мин этапны башкалардан тизрәк тә үтәм. Әмма икенче этапта алардан алда китсәм дә, юлда туктап егетләрне көтәм. Команда әнә шулай чыгыш ясый.

– Башкалар кебек узышу теләге юкмы?

– Мин дә узышам, әмма алга чыгарга ярамый. Ә 2007 елда көмеш медаль яуладым. Тик андый ярыш бер генә тапкыр булды. Калган вакытта мин һәрвакыт техник ярдәм күрсәтү машинасында. Чынлыкта, минем машина да башкаларныкы кебек үк. Бердәнбер аерма шул: бер-ике тонна запчасть төяп йөрим. Беренче чиратта машина өчен мөһим әйбер­ләрне тутырабыз. 

– Көндәшләрнең сездән нәрсә дә булса сораганы бармы?

– Тукталышларда булгалый. Көндәшләр дә бер-берсенә ярдәм иткәли. Шунсыз булмый. Ярышта үзең генә калсаң кызык түгел бит. Әйтәм бит: көндәшлек гадел булырга тиеш.

Хәзер күбрәк борчылам

– “КАМАЗ-Мастер”га ничек килеп эләктегез?

– Монда беркем дә очраклы рәвештә эләкми. Бүгенге егетләр – картинг ярышларында чыгыш ясаган спортчылар. Мин исә автоспорт белән мәктәптә укыганда мавыгып киттем. Хәер, КамАЗ төзелгән елларда Чаллыда яшәгән малайлар барысы да шундый иде. Мин исә йөртүче-сынаучы булырга хыялландым. Шулай булып чыкты да. Автоузышчылар күпмедер дәрәҗәдә сынаучы инде алар. Башта автокросс ярышларында чыгыш ясадым. КамАЗ заводында багги буенча СССР җыелма командасы туп­ланган иде. Ә 90 нчы елларда марафон ярышларында чыгыш ясый башладым.

– Шушы еллар эчендә кайсы ярыш аеруча нык истә калды?

– 2004 ел истә калды. Беренче тапкыр өч машина белән призлы урыннарны алдык. Беренче, икенче һәм дүртенче булдык. Әләмнәр җилфердәтеп, океан ярыннан өч “КамАЗ”ның барганы әле дә истә. Ике ел элек беренче дүрт урын алганыбызны онытып булмый. Мин үзем икенче урынны алган 2007 ел да истә. Быелгысы турында әйтеп тормыйм. Яшьләр өлкән буынның уңышын кабатлады.

– Илгизәр абый, сезнең батыр йөрәкле кеше булуыгызга шикләнмим. Әмма беркайчан да курыкмадым, дисәгез дә ышанмыйм.

– Миңа калса, бары башында акылы булмаган кеше генә бернәр­сәдән дә курыкмаска мөмкин. Булды, әлбәттә, куркыныч хәлләр дә. Әмма үзеңне куркыныч астына куйганда чамасын белергә кирәк. Кабинада үзең генә түгеллекне беркайчан да онытырга ярамый. Егетләрнең дә якыннары, гаи­ләләре, балалары бар. Руль артына утыргач, башны югалтып, җа­ваплылык турында онытырга ярамый.

– Ә дистәләгән ярышта катнашкан кешенең сәламәтлеге ничек?

– Быел Россия Президенты белән очрашкач, безне Красная Полянага алып бардылар. Шунда тау чаңгысында шудык. Барысы да яхшы.

– Ә руль артына улыгыз Айрат утыргач, дулкынлану арттымы?

– Әлбәттә, аның өчен дә борчылам. Ул инде беренче генә елын йөрми. Әмма быел аеруча авыр булды. Хәзер менә әтинең минем өчен ничек борчылганын аңлый башладым. Бигрәк тә катлаулы урыннардан узганда анда безнең егетләрнең дә туктап калмаганын күргәч, бик сөенәм. Егетләрнең барысы өчен дә борчылам. Аларның барысын да кечкенәдән беләм бит. Ходай үзе сакласын инде.

– Улыгыз сезнең белән ки­ңәшләшәме?

– Аның белән еш сөйләшәбез. Тормыш турында да, эш хакында да.

– Ә хатыныгыз улыгызны да әнә шундый куркыныч спорт төренә җәлеп иткәнгә ачуланмыймы?

– Ачуланмый. Әмма хәзер аңа икеләтә авыр булганын аңлыйм. Элек ул минем өчен борчыла иде, хәзер менә Айрат та өстәлде.

Бу ярыш соңгысы булды

– Ике ел элек Чагин ярышларда чыгыш ясамый башлады, аннары Кәбиров. Ә сез кайчанга кадәр узышырга җыенасыз?

– Бу ярыш минем өчен соңгысы булды. Яшьләр үсеп җитте. Быелгы “Дакар” аларның бурычларын уңышлы үтәп чыгасын күрсәтте. Көньяк Америкага бездән өч кенә яшь егет барды. Бездә алар тагын бар бит әле. Шуңа күрә киләчәк ышанычлы кулларда. Рульне алар кулына ышанып тапшырырга да мөмкин.

– Ә техник ярдәм машинасына иң тәҗрибәле кеше утырырга тиеш түгелме?

– Бу мәсьәләдә яңа карар кабул ителергә, ярыш тактикасы үзгәрергә мөмкин. Күп кенә командалар, әйтик, ярышка биш машина белән чыга. Ралли барышында артка калганы башкаларга ярдәм итү белән шөгыльләнә. Безнең егетләр көчле. Иң яхшысы алга чыгачак. Калганнары аңа ярдәм итәчәк, терәк булачак.

– Ә командада каласызмы?

– Калам, әмма руль артына утырмаячакмын. Алга таба механиклар белән эшләячәкмен. Мин беркая да китмим, бары вазыйфам гына үзгәрә.

Безнең  белешмә

Илгизәр Мәрдиев. 1958 елда туган. Россиянең атказанган спорт остасы. КамАЗда 1975 елда фрезеровщик булып эшли башлый. 1986 елда КамАЗның фәнни-техник үзәгенә күчә. 1992 елда халыкара ралли-марафоннарда катнаша башлый. “Дакар-2007” ярышында икенче урынны алды. Дуслык ордены, I һәм II дәрәҗә “Ватан алдындагы хезмәтләре өчен” ордены медале, “Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен” ордены, “Фидакарь хезмәт өчен” медале белән бүләкләнгән. “КамАЗ-Автоспорт” оешмасының җитештерү башлыгы.

Почтальон күчмә кибет сыман...

Кеше хәлен кеше белми, үз башына төшмәсә, ди халык. Шуңа Нурлат районының Әмзә авыл җирлегенә почтальоннар эше белән танышырга махсус бардым. Яңа Әмзә почта бүлеге мөдире Равия Мәхмүтова әй­түенчә, почтальоннарның эше иртәнге сәгать унбердә башлана икән. Ник дигәндә, матбугат, хатлар төнге сәгать 3тә Казаннан Алексеевскига килеп төшә. Нурлатка караган корреспонденция районга көндезге сәгать 12ләрдә генә барып җитә. Почтальон исә аны таратуга көндезге сәгать 2ләрдә керешә (Яңа Әмзәдән 70 чакрым ераклыкта урнашкан Нурлаттан почтаның авылга килеп җитүе өчен дә шактый вакыт кирәк бит әле). Хәер, “коррес­понденция” дию дә бик үк дөрес булмас. 1980–1990 елларда ул почтальоннар хат кына ташып йөргән. Хәзер исә алар күчмә кибет ролен үтәргә мәҗбүр. Моның шулай икәненә почта бүлегенә аяк атлау белән инанасың. Газета-журнал, конверт, посылка тартмаларын урнаштыру өчен ясалган киштә­ләрне хәзер печенье, үсемлек мае, чәй, бизәнү әйберләре, көнкүреш кирәк-яраклары, кер юу порошогы, шампунь, тагын әллә нәрсәләр басып алган. Тәрәз төбендә сатып алучыны гөл чүлмәкләре, кәстрүлләр, манты пешерү җиһазы көтеп утыра. “Бүтән бүлекләрдә телевизор, суыткыч, тузан суырткычларга кадәр сатарга мәҗбүр итәләр. Безнең бүлмә кечкенә булганга, андый зур җиһазларны куярга урын юк”, – ди бу хакта Равия ханым.

 “Авылда кибет юкмы әллә?” – дим. “Бар, кибете дә бар, бүтән уңайлыклар да. Ләкин бит кибеттәге товарлар почтадагыга караганда уртача алганда 20 сумга кыйммәтрәк. Шуңа халык мөмкин булган бар нәрсәне бездән ала”, – дип аңлата Равия ханым. Почта бүлегенә үзләре килеп алса, бер хәл. Халыкның күпчелегенә исә товарны поч­таль­оннар ташый икән. Әйтик, Мәрфуга түтигә бер кило прән­нек, бер кап чәй кирәк, ди. Кичә генә үсемлек мае да бетеп киткән. Ул моны алдан хат ташучыга әйтеп куя. Почтальон исә икенче көнне, әнә шул прәннек-майларны сумкасына салып, Мәрфуга түтигә илтеп бирә. Ә бит авылда прәннек ашарга теләүче бер Мәрфуга түти генә түгел. Иске Әмзә авылы почтальоны Гөлшат Вафина әйтүен­чә, сумка авырлыгы кайвакытта 30 килодан да артып китәргә мөмкин. “Икешәр сумка күтәреп йөрибез, кая барасың инде. Кыш көне җәяү йөрим, җәй көне велосипед эшне бераз җиңеләйтә. Анысын да үзем сатып алдым”, – ди 12 ел стажлы почтальон. Атнасына биш тапкыр 73 йортка газета-журнал, товар ташуга Гөлшат Вафина аена нибары 3 мең сум алып эшли. Әлеге авыл Яңа Әмзәдән (почта бүлегеннән) 3 чакрым ераклыкта гына урнашканга, юл чыгымнары өчен өстәмә акча түләү каралмаган. Гаиләсен ничек тә булса туйдыру өчен (Вафиннарның олы балалары Казанда төзелеш университетында укый, кечесе быел 9 сыйныфны тәмамлый), гаилә башлыгы Казанга китеп эшләргә мәҗбүр.

3не ала – 5не түли

Сүз уңаеннан, “Татарстан поч­тасы” китергән мәгъ­лү­матка караганда, республика хат ташу­чыларының уртача хезмәт хакы 10 мең 634 сумны тәшкил итә икән. Россия элемтә һәм мас­сакүләм ком­муни­ка­цияләр министры Николай Никифоров әй­түенчә, илдәге почта бүлеклә­ренең һәр хез­мәткәренә эш хакын 1 мең сумга булса да арттыру өчен 4,5 миллиард сум акча кирәк. Татарстан Мәгълүмат­лаштыру һәм элемтә министр­лыгының шушы көннәрдә узган коллегия утырышында билгеле булганча, республикада гына әлеге өлкә былтыр 44 миллиард сумлык табыш алган. Аена 3 мең сум эшләү өчен күпме газап чигүче Гөлшат апаның, бу сумманы ишеткәч, чәчләре үрә тормаса ярый инде. Ул 3 мең сумнан бит әле коммуналь хезмәтләр өчен түләргә кирәк: авыл халкы әйтүенчә, газына – уртача алганда 3 мең сум (җәен әлеге сумма бераз кими), утка 700-800 сум, су – аена бер кеше өчен 60 сум.

“Почтальоннар бу эшкә ничек алына соң? Китәргә җыен­мый­лармы?” – дип сорыйм почта бүлеге мөдирен­нән. “Китәм дип куркыталар анысы, ләкин авылда бүтән эш булмагач, кая китсен?” – ди ул. Мәсәлән, Равия апаны эштә сәламәтлеге, дөресрәге, аның бераз какшавы тота икән. “Авыру сәбәпле, өйдә утырганда, тазара башлыйм, йөрүләре авырая. Ә эштә авыруым сизелми. Бергә эшли торган кызлар да бик ягымлы, мөлаем, гел хәлемне белеп торалар. Акчасы аз булса да, тагын бераз эшлим. Әле ярый безнең поч­та бүлеге төзек, җылы, уңайлы. Кайберәүләр иске биналарда кышларын туңып утырырга мәҗбүр бит”, – дип тормышка шөкер кыла ул. Мондый эшкә әнә шундый түземле, юк кына нәрсәнең дә уңай ягын табарга сәләтле кешеләр генә алынырга мөмкиндер ул, мөгаен. Почталь­он эше бит әле почта тарату белән генә чикләнми. Кеше белән аралашырга кирәк, хәл-әхвәлен белергә. Фәлән апаның кан басымы күтәрелүен, фәлән абыйның оныгы кайтуын, югары очтагы абзыйның шикәр комы бетүен, түбән очтагы әбинең моң-зарын беренче булып нәкъ почтальон ишетә бит. “Элек почтальоннар пенсия дә ташырга мәҗбүр иде, хәзер әлеге таләп бетерелде, эшләре шул ягы белән җиңе­ләйгәндер инде”, – дим Равия апага, сумкада акча күтәреп йөрүнең дә җиңел булмавына ишарәләп. “Сбербанк бүлек­чәләре булган авылларга гына кагыла бит ул. Әле анда да акчаны кулларына китереп тоттырганны яраталар. Шуңа бу яктан эшебез бер дә кимемәде”, – дип аңлатты ул.

Почтальоннар кача башласа?

Почтальоннарны йөдәткән тагын бер мәсьәлә – план үтәү. Посылка салу заманы күптән узса да, почта хат ташучыларны аена билгеле бер сандагы посылка таратырга мәҗбүр итә икән. Аның булмавын исә товар сатып кап­ларга туры килә. План исә, үз чиратында, авылдагы йортлар санына бәйле. Ә ул статистиканы, Равия ханым әйтүенчә, инде берничә ел яңартканнары юк. “Ничә йортта инде күптән беркем дә яшәми. Кыш көне исә олы яшьтәгеләрнең күпчелеген туганнары, балалары үз яннарына зуррак шәһәрләргә алып китә. Авылда тормыш җәй көне генә гөрли. Ә планны ел дәвамында үтәргә кирәк”, – дип сөйли почта бүлеге мөдире.

“Почта булырга тиеш, ке­шегә хезмәт күрсәтелергә тиеш, – дип, “Татмедиа” агентлыгы коллегиясе утырышында да, шушы көн­нәрдә узган Элемтә министрлыгы ки­ңәш­мәсендә дә искәртте Рөстәм Миң­не­ханов. – Тикшерегез, почтальон юкмы, эшкә йөр­миме, юлы юкмы”, – диде ул бу хакта. Тикшердек (дөрес, әлегә бер генә авыл җир­леген). Почтальоны да бар (әлегә), юлы да, эшкә дә йөри. Әмзә халкы да алар хезмәтеннән канәгать (га­зетаны вакытында китер­мәгәне яки югалтканы аркасында бү­тәннәр почта хезмәтен соңгы сүзләр белән сүккәндә дә). Ләкин күңелдә ниндидер ризасызлык хисе калды. Чәйнек төбендә утырып калган юшкын сыман. Авылны бетүдән саклап калуның бер чарасы булган почтальоннар бер-бер артлы эштән китә башласа, авыл кем кулына калачак?

Мәскәү-Казан мөнәсәбәтләре тарихына карата билгеле бер системага яки күренешләр «моделенә» корылган, шул рәвешчә тәртипкә салынган чагыштыру ысулын тәкъдим итү максатыннан шушы терминны кулландым. Шулай иткәндә бу системаның мантыйгы турыдан-туры сакланып калмаган вакыйгалар турында да мәгълүмат бирә ала. Лингвистлар бу методны югалган тел формаларын ачыклар өчен кулланалар, кайберәүләр кроссвордлар чишкәндә файдалана.

Московиянең татар дала дәүләтләре белән мөнәсәбәтләрен өйрәнүче кеше шундый ук бурычны хәл итү – аз микъдарда сакланган һәм билгеле булган мәгълүматларны мөмкин кадәр файдалырак һәм тулырак итеп куллану юлларын табу алдында кала. Бер үк вакытта ул модельнең төгәл контурларын билгеләргә, тулган кәрәзләрдә сакланган мәгълүматлардагы мантыйк һәм функциональ элемтәләргә нигезләнеп, буш калган кәрәзләрне ачыкларга, аларны җентекләп мәгълүмат белән тутырырга тиеш. Мин биредә шундый модельләрне тасвирлауның берничә юлы һәм төрле дәрәҗәдә үзем тутыра алган кәрәзләр турында сөйләмәкче булам. […]

Алар (тарихчылар – ред.) тарафыннан еш кына барлык вакыйгалар да «кайнар» мөнәсәбәтләргә күчә торган дини һәм милли «салкын сугыш» рәвешендә аңлатылды. Мәскәү дәүләте, мондый сугышка тартылып, гасырлар дәвамында башта «Алтын Урда калдыклары» белән, соңрак Госманлы солтаны тарафыннан җитәкләнгән панисламистик коалициягә каршы көрәшкән, дип язылды. Бу нәүбәттән, 1480 ел Алтын Урданың формаль суверенитетын юкка чыгарган, ике чорны аерып торучы күчеш сызыгы буларак бәян ителде. Казан белән мөнәсәбәтләрне тасвирлау исә Идел буе дәүләтен яулап алу өчен ясалган һәм күпсанлы уңышсызлыклардан соң көтмәгәндә 1552 елда җиңү белән тәмамланган яуларга кайтарып калдырылды. […]

Чынбарлыкта исә Алтын Урда калдыклары үзара сугыша, ниһаять, 1480 еллар тирәсендә бер төркем җиңүгә ирешә. Мәскәү дә, Казан һәм Кырым белән бергә, җиңеп чыккан коалициянең әгъзасы була. Дәүләтләр арасында мөнәсәбәтләр прагматик һәм күпчелек очракта дустанә булып, аларның дипломатиясендә дини һәм милли каршылыклар нинди дә булса роль уйнамый. Шуңа күрә 1480 елның «татар игосы»на бернинди катнашы да юк. Госманлы

дәүләтенең бу чордагы Мәскәү-татар мөнәсәбәтләренә зур йогынтысы турында бернинди мәгълүматлар да билгеле түгел; панисламизм идеясе – буш сүз. Казанны алу (моны шулай ук Хаҗитарханга карата кабатларга була) башкалар белән берләшүдән, үз мәнфәгатьләрен кайгыртып, Мәскәү ягына чыккан татар-мөселманнарның ярдәменнән башка һичкайчан тормышка ашмас иде.

Сүзне шушындый рухта тагын дәвам итәргә мөмкин, ләкин бу урында, төп ялгышларны тикшерүдән туктап, мин, үземнең фикерләрне раслау өчен, «модельләр» турындагы дискуссиягә әйләнеп кайтырга телим.

Мәскәү-татар мөнәсәбәтләрен өйрәнүче тарихчының беренче бурычы – кулланыла торган чыганакларны төркемләү һәм аларның формаль моделен булдыру. Чыганакларның типлары табигый иерархия тәртибендә урнаштырылырга тиеш, алар арасында беренче урынны дипломатик чыганаклар алып тора. Фәкать алар гына документаль характерда, әлеге чыганаклар, адресатка аталган мәгълүматны җиткерүдән тыш, башка вазифалар үтәмәгәннәр. Кызганычка каршы, мондый чыганаклар тулы түгел һәм алар бу очракта Мәскәү елъязмалары мәгълүматларын туплаган күрше кәрәзләр ярдәмендә реконструкцияләнергә тиеш.

Елъязмалар – дипломатия тарихы буенча шактый четерекле чыганаклар. Аларның төп вазифасы – пропаганда, һәм алар дипломатлар тарафыннан түгел, бәлки Мәскәү мәдәниятенең «чит» вәкилләре – дин әһелләре тарафыннан язылган. Бу ике мәдәният бер-берсеннән шундый нык аерыла, еш кына ике төрле һәм капма-каршы мәгълүматлар агымы хасил итә. Без Мәскәү мәдәнияте турында ниндидер гомуми караш булдырганчы, бу тема үстерелергә тиеш.

Без һәрбер төрдәге чыганакның формаль контурларын ачыкларга тиеш булабыз. Дипломатия документлары төшенү өчен авыр һәм чиста славян теле кысаларында аларны аңлау мөмкин түгел диярлек (аларның елъязмачылар тарафыннан да бик еш кына аңланмый калганын әйтеп үтәргә кирәк). Мәскәү дипломатлары килгән хәбәрләрне үзләре дә аңламыйча укыганнар, язып барганнар һәм җавап биргәннәр дигән фикерне исә салкын акыл кире кага.

Дипломатлар жаргоны сыман төгәл, килештерелгән һәм консерватив жаргон башка юк. Нәкъ менә шушы килешенгәнлек, традиция безгә бу текстларны аңларга ярдәм иткән модельне тәшкил итә дә инде. Чөнки алар Каһирәдән алып Пекинга кадәр һәм Вильнодан алып Дәһлигә кадәр дипломатия теле булган Үзәк Азия төрки теленнән шактый консерватив, калькалаштырылган һәм сүзгә-сүз башкарылган тәрҗемәләр булып тора. Ул шул дөнья өчен латин теле ролен башкарган. […] Бу стиль Бөек Пётр чорына кадәр кулланылган, дипломатлар аны Һиндстандагы Могол идарәчеләре белән язышканда файдаланганнар [1]. […] Бу документларны төрки тел үрнәкләре белән чагыштырып укысаң, табигый, мәгънә охшашлыгы күзгә ташлана. Алар халыкара мөнәсәбәтләр буенча гына түгел, ә татар дәүләтләренең мәдәнияте һәм

хакимият институтлары характеры турында мәгълүмати яңа дөнья ачарга сәләтле. […]

Бу чыганакларның структурасы турында күп сөйләп булыр иде, ләкин, әйдәгез, хәзер аларны кулланып, татар институтлары моделенә, дала сәясәтенә һәм, гомумән, Мәскәү сәясәтенә мөрәҗәгать итик.

Әйтик, безне кызыксындырган вакыйгалар Казан ханлыгының сәяси структурасына турыдан-туры бәйләнешле һәм анда үзәк урынны биләп тора. Алтын Урда калдыкларында барлыкка килгән ханлыклардагы сыман, «хан системасында» яшәгән Казан ханлыгының сәяси төзелеше турында бик үк анык булмаган мәгълүматлар сакланып калган. Бу факт, гомуми күзаллау өчен Мәскәү чыганаклары биргән мәгълүматларга нигезләнеп, шактый ышанычлы модель төзергә һәм аны, күрше кәрәзләрдәге шуңа охшаш дәүләтләр турындагы мәгълүматны кулланып, мөһим детальләр белән тулыландырырга мөмкинлек бирә. Мондый типтагы системаларда ханнарның сузерен буларак вазифалары һәм чыганакларда «җир» дип атала торган төбәкнең социаль-икътисади элитасы арасында шактый тирән упкын яши. Теоретик яктан бер генә дәүләт тә ханнан (Чынгыз хан нәселе дәвамчысы) башка яши алмый: ул мөстәкыйльлекне гәүдәләндерә, дипломатия, югары мәхкәмә һәм хәрби өлкәләрдә өстенлекле вазифаларга ия була. Хан урынын әлегә биләмәгән дәвамчыны «җир» традицион мөстәкыйль хакимият булган урыннарның берсенә тәхеткә утырырга чакырырга, «җир» аның кандидатурасын кабул итәргә тиеш була. Элеккеге Алтын Урда биләмәләрендә андый урыннар дүртәү: Казан, Кырым, Хаҗитархан һәм Себердә Төмән. Алар төрле характердагы йогынтылы хезмәттәшлек үзәкләре булып, бигрәк тә икътисади яктан дала белән дала булмаган өлкәләрне тоташтырган урыннарга әверелгән. Әлеге үзәкләрдәге иҗтимагый һәм икътисади тормыш көчле күчмә кланнар, сәүдә династияләре һәм игенче җәмгыятьләре тарафыннан контрольлек ителгән. Бу магнатлар чыганакларда «кенәзләр» дип атала («бәк» – төркичә, «кенәз» – русча). Шулар арасында дүртесе «карачы» титулына ия булган (бу термин монгол чорында бөтен Алтайга хас), алар дәүләт советын тәшкил иткән.

Бер генә хан да карачылар ярдәменнән башка идарә итә алмаган, чөнки соңгыларының карары нигезендә ул үзенең сараен һәм хәрби иярченнәрен тоту өчен җир алган, билгеле бер салымнарга, монополияләргә ия булган һ.б. Бу – килешүгә нигезләнгән мөнәсәбәтләр. Ханны кабул итеп, «җир» дәүләткә әверелгән, ә хан, үз чиратында, «карачы»ларны дәүләт советы итеп раслаган. Ләкин болар бер үк вакытта хәрәкәтчән мөнәсәбәтләр булган, әгәр дә гадәти шартларда «җир» ханнан котылырга теләсә, аерым индивидуум яки династия үзенең хакимиятен ныгыта алса, ул инде Кы­рымда еш күзәтелә торган тулы автократия рәвешен алган. Чыганаклар безгә Кырым баш «карачы»сының Василий IIгә Миңлегәрәйнең үлеме һәм тәхеткә аның улы Мөхәммәтгәрәй утыру

турында язган хатында сурәтләнгән зәгыйфь тотрыклылыкның төгәл чикләрен күрсәтәләр: «Бог сделал меня князем и Менгли-Гирей сделал меня князем, и если кто-либо мог бы придираться ко мне или спорить со мной, это был этот Менгли-Гирей, кто мог сказать: «Я сделал тебя князем…», но этого хана (ягъни Мөхәммәдгәрәйне – ред.) бог сделал ханом, так же, как и четверо из нас «карачи», под моим руководством сделали его ханом».

«Алла» дип биредә, әлбәттә, нәселдән килгән хокук аталган. Кенәзләр, Чыңгызыйлар кебек, үзләренең дәрәҗәләренә билгеле бер олылык системасы хисабына ирешкәннәр. Шул вакытта аларның статусы хан тарафыннан гадәти символик никах аша расланган. Бу бик нәзакәтле һәм катлаулы мөнәсәбәтләр була, һәм без алда күрербез: Мәскәү дипломатлары моны аңлап һәм хәйлә белән бик оста эш йөрткән. Әйе, алар бу системаның асылына төшенгән, ә менә тарихчылар тиешле дәрәҗәдә игътибарга алмаган. Ә бит шуннан башка Мәскәү-Казан мөнәсәбәтләрен аңлау мөмкин түгел.

Хәзер дала сәясәтенең башка контурларына да игътибар итү кирәк. Гамәли яктан кыпчак далалары үзенә күрә җир диңгезе буларак күзаллана: без атаган шәһәрләр – аларның портлары, кәрваннар – аларның сәүдәгәр конвойлары, төрки һәм славян казаклары – пиратлары. Урта диңгездәге кебек үк, алар сәяси киртә дә, икътисади арадашчы яки ялгаучы боҗра ролен дә үтәгән. Ләкин бу чагыштыру тулы түгел, чөнки далада күчмәннәр яшәгән һәм алар күчмән терлекчеләр тарафыннан контрольдә тотылган. Әлбәттә, алар диңгезчеләр һәм балык тотучылар ролен дә уйный алганнар, ләкин бу очракта соңгыларының мөһим үзенчәлекләрен исәпкә алырга кирәк. Бу вакытта иң көчле күчмәннәр саналучы нугайлар үзләренең билгеле бер күченү циклы барышында әлеге «порт»ларга даими кереп йөргәннәр, тик бу биләмәләрендә шәһәрләр булмаган һәм алар шәһәрләр булдырырга омтылмаганнар да. Чыңгыз хан вакытындагы монголлар кебек, нугайлар даланы яшәү өчен яраклаштырылган урын дип кенә түгел, ә сәяси һәм хәрби хакимият тупланган урын дип тә күргәннәр. Чыңгыз, әйтик, кем даланы үз кулында тота, шул шәһәрләрне дә буйсындыра дип санаган. Башка күчмәннәр кебек үк, нугайлар да, шиксез, шәһәрләрсез яши алмаган: базарларга үзләренең терлек көтүләрен һәм ат табуннарын куып килгән, биредә, үз чиратында, көнкүреш өчен мөһим булган тоз, тимер һәм башка шуларга охшашлы кирәк-ярак алган. Күчмә һәм утрак тормыш алып баручы җәмгыятьләр арасындагы идеаль мөнәсәбәтләр үзара тыкшынмауга нигезләнгән булырга тиеш, һәм ул бердәмлекне тәэмин итәчәк дип саналган. Нугайлар мәскәүлеләргә еш кына болай дип әйткәннәр: «Без тавыкның ботын сындырмыйбыз, сез дә колынның ботын сындырмагыз» [2]. Мәскәүлеләрнең бернинди колыннарга, бигрәк тә аларны сатып алгач, тияргә теләмәүләре бу чорда гадәти күренеш булган: алар ел саен нугайлардан төньяк-көнбатышта сугышлар алып бару өчен кирәкле 30-40 мең ат алып кайтканнар. Көнчыгыштан мәскәүлеләр атлар гына

кайтармаган: XVI гасырның уртасына кадәр традицион Идел һәм дала юллары Мәскәү өчен иң мөһим тышкы сәүдә артерияләре булып торган [3].

Концептуаль структураның тагын бер мөһим элементын атау сорала. Ул – славян-татар мөнәсәбәтләре нигезенең рухы. Документаль чыганаклар, дипломатлар язышуы елъязмаларга капма-каршы килә, бу мөнәсәбәтләрнең прагматик кына түгел, тышкы яктан, чыннан да, дустанә, милли һәм дини ызгышсыз булганын раслый. Мин моны дипломатик язмаларда елъязмалардагы мәсхәрәләү теле кулланылмаудан күрәм. Дипломатлар мәдәни һәм дини аерымлыкларны исәпкә алмаган гына түгел, аларны ачыктан-ачык таныганнар һәм шулар нигезендә карар кабул иткәннәр. Һәрьяк икенче якның дини мәдәниятен шул дәрәҗәдә ихтирам иткән ки, моны бүгенге тарихчылар мөмкин хәл дип кабул итмиләр. Килешүләр, гадәттә, дини ант белән беркетелгән, антны һәрьяк үз дине тәртибендә биргән («һәрберсе үз дине буенча» дип хәтта елъязмаларда да әйтелә): мәскәүлеләр – тәре белән, мөселманнар – Коръән белән, шушы максатлар өчен бер данә Коръән Кремльдә сакланган. […]

Без даланы бербөтен сәяси һәм икътисади система буларак карыйбыз, һәм ул 1390 елларда Аксак Тимер тарафыннан икътисади нигезе җимерелгәннән (Азак, Хаҗитархан, Үргәнеч) алып Идел буе үзәкләрен Мәскәү басып алуларына кадәрге чорда коточкыч зәгыйфьләнү кичерә. Бу көчсезләнү, әлбәттә, Госманлы дәүләтенең яулап алулары һәм Европадагы бөек географик ачышлар йогынтысында барлыкка килгән халыкара сәүдә өлкәсендәге революцион үзгәрешләрнең бер өлеше була. Аның нәтиҗәсендә Үзәк Азиядәге кәрван юллары үзләренең элеккеге әһәмиятләрен югалталар.

Бу торгынлыкны сәяси яктан өч өлешкә бүлеп карарга мөмкин. Беренче фаза 1470 елларга кадәр дәвам иткән һәм бер-берсен тулыландырган ике процесс белән билгеләнгән: сәяси хакимиятнең үзәктән читтәге күптән утрак тормыш мәдәнияте булган дәүләтләргә күчүе һәм аларның һәрберсендә якын киләчәктә яңа династияләргә нигез салачак сәяси һәм икътисади берләшү өчен көрәш. Бу – империя таралганнан соң була торган гадәти күренеш. Ләкин биредә шунысын да исәпкә алырга кирәк: Сарайда көчле сәяси хакимиятнең юкка чыгуы Сарай империясенең элеккеге өлкәләре арасында элемтәләрне өзми. Өч мөһим үзәктә (Мәскәүдә – Василий Iнең нәселе, Бакчасарайда – Хаҗигәрәйнең нәселе, Казанда – Олуг Мөхәммәднең нәселе) барлыкка килгән династияләр тотрыклы булмаган килешүләр һәм үзгәреп торган язмышлар чорында еш кына төркемнәргә берләшә. Бер оешкач, алар ныклы союз төзегәннәр, ул союз даланың тотрыклылыгын гына тәэмин итеп калмый, ә ярты гасыр дәвамында шактый дәрәҗәдә Көнчыгыш Европа тарихы барышын да билгели.

Союзның төп максаты һәм икенче этапның төп билгесе булып, шиксез, далада тотрыклылыкны саклау исәпләнә. Үзәктән читтәге дәүләтләр моңарчы Алтын Урда тәэмин итеп торган көнчыгыш базарлар белән турыдан-туры

элемтәләр урнаштыруга елдан-ел ныграк мохтаҗлык кичерә, аларга шулай ук терлек һәм терлекчелек азыклары кирәк булган. Тотрыклылыкның мөһим шарты булып күчмәннәр өстеннән, бигрәк тә Сарайга якын урнашкан һәм «Олы Урда» дип аталган кабиләләр берләшмәсе өстеннән контроль урнаштыру торган. Башка кабиләләр утрак тормыш алып барган дәүләтләрнең башкалаларында үзләренең йогынтыларын көчәйтүче династияләр тирәсендә берләшкәндә, Олы Урда Чыңгызыйлар белән бергә баш шәһәрсез кала.

Ул чорда күпчелек конфликтларның килеп чыгуында үзенә «утырырга» урын эзләүче Олы Урда гаепле була. Мәскәү, Кырым һәм Казан союзы шушы омтылышларны тыярга, далада тынычлык урнаштырырга һәм Олы Урда тирәсендә боҗраны кысарга мәҗбүр ителә. Эш уңышлы хәл кылына (бу яктан 1502 елны кырымлылар тарафыннан Хаҗитарханны алу мөһим роль уйный). Әлеге җиңү шулкадәр хәлиткеч була ки, далада барлыкка килгән вакуум нәтиҗәсендә элеккеге фикердәшләр үзләре каршылыкка тартылалар. Килеп чыккан яңа конфликт өченче этапны ачып җибәрә һәм якынча 1520 елдан башлап русларның Идел буен яулап алуларына кадәр дәвам итә.

Мәскәүнең Казан белән мөнәсәбәтләрен шушы сәяси барышның, шушы процессларның бер өлеше итеп карау мәҗбүри.

Бу мөнәсәбәтләр Олуг Мөхәммәд тарафыннан ханлык оештырудан, 1445 елда Василий IIне әсир итеп алудан һәм аны азат итүдән башланып китә. Историография традициясе бу вакыйганы алласызларга каршы алып барылган бетмәс-төкәнмәс көрәш барышында милләт дәрәҗәсендәге бәла дип бәяли, ләкин Василий IIнең шундук диярлек азат ителү сәбәпләрен аңлатмый. Кайбер елъязмалар зур суммадагы ясакка ишарә ясый, ә марксист тарихчылар биредә хезмәт ияләренә каршы заговор күрә. Без ышанычлырак аңлатма бирә алабыз. Василий IIне азат итү ике арадагы союзны рәсмиләштерә һәм Шемякага каршы гражданнар сугышын җиңү белән тәмамларга мөмкинлек бирә. Бу вакыйга –Василий һәм аның дусты Олуг Мөхәммәд өчен озакка сузылган мөнәсәбәтләрне көйләүнең кульминациясе. Алар инде элегрәк тә берләшкән булалар. 1432-1433 елларда Василий кышны Олуг Мөхәммәднең Кырымдагы ставкасында үткәрә. Елъязмалар бу вакыйганы шартлы һәм искергән сүз – «ярлык алу» белән аңлаталар, вакыйлар исә аларның сәяси мәсьәләләрне киң масштабта, шул исәптән Московиядә, Литвада, Кырымда берләшү процессларын тикшергәннәрен раслый.

Фикер алышу озак һәм кискен бара: Олуг Мөхәммәдкә Кырымны алырга ярдәм иткән кайбер кабиләләр Василийны яклаганнар, кайберләре Юрий Дмитриевич һәм аның союзнигы Свидригайло белән союз төзергә өндәгәннәр [4].

Көчләр мөнәсәбәте һәрхәлдә нугайлар килгәч үзгәрә: Олуг Мөхәммәд мәсьәләне Мәскәүне яклаучы кланнар файдасына хәл итәргә мәҗбүр була.

Шулай итеп, Василий аның союзнигына әверелә. Биш ел узгач, үзен яклаган кланнар Кече Мөхәммәт ягына авыша, ә соңгысы Олуг Мөхәммәдне Кырымнан кугач, ул нәкъ менә Василийга мөрәҗәгать итә. Олуг Мөхәммәд, Мәскәү кенәзлегенең чик буенда урнашкан Белёв шәһәренә килеп, үзенең союзнигыннан яшәп торырга урын сорый. Елъязмалар аның тыныч мөнәсәбәтләр яклы булуын күрсәтә [5].

Юрий Дмитриевичның ике улы (Шемяка һәм Дмитрий Красный) Василий белән сугышмасалар да, аларның арасында яхшы мөнәсәбәтләр урнашуын теләмиләр һәм Олуг Мөхәммәдкә һөҗүм итәләр. Мәскәүлеләр җиңелүгә дучар була, ләкин Олуг Мөхәммәд көнчыгышка борыла һәм ахыр чиктә Казанга килеп төпләнә. Шуңа күрә Василийның 1445 елда Олуг Мөхәммәд тарафыннан иреккә чыгарылуы һәм хөрмәт белән татарларның ике отряды озатуында җибәрелүе шаккаттырмый. Бу хәрби отрядлар белән Олуг Мөхәммәднең уллары Касыйм һәм Якуб җитәкчелек итә, алар Василийның мөһим союзниклары булалар һәм уртак дошман Шемяканы җиңүгә күп ярдәм күрсәтәләр, соңрак Василийның көнбатышка походларында катнашалар.

XVI гасырның 70 нче елларына кадәр шушы модель яшәп килә. Казан белән, соңрак Кырым белән тыныч мөнәсәбәтләр мөһим булган көнчыгыш сәүдәсе тотрыклы үссен өчен гарантия бирә. Бу модель шулай ук көньякта чагыштырмача куркыныч булмаган чик буен булдырырга мөмкинлек һәм Московиянең Төньяк-Көнбатышта зур уңышларга ирешүенә юл ача. Мәскәүнең көньяк-көнчыгыштагы чиге 1520 елларга кадәр тотрыклы, ул чик әле монголлар килгәнче үк славян-төрки халыклары яшәгән чик була, утрак тормышлы халыкларны һәм күчмәннәрне бүлеп тора. Алай гына түгел, чагыштырмача тынычлык хөкем сөргән чик буе ныгытылмаган була. Биредә вакыт-вакыт күзәтелеп торган татар отрядларының аерым һөҗүмнәрен гадәттәгедән чыгарма дип билгеләргә кирәк. Аларны кайбер татар дәүләтләренең үзара килешеп оештырган дошмани сәясәте дип бәяләү һич кенә дә дөреслеккә туры килми. Табыш артыннан куып һөҗүм итү төрки-монгол күчмә системасының яшәү рәвеше булып тора. Шуңа күрә, рус елъязмалары дәлилләгәнчә, Кырым һәм Казан ханнарына буйсынган күчмәннәр күпсанлы мөстәкыйль яулар оештыра торган. Алар без аңлаган хәрби «кампанияләр» булмаган, алай гына да түгел, хакимлек итүчеләрнең теләкләренә һәм тәкрар иткән сәясәтләренә каршы килеп үткәрелгән. Мәскәү сәясәтен дә сугышчан дию дөреслеккә туры килмәс.

Бу системада бернинди каршылыклар да күзәтелми дип әйтеп булмас. Ләкин шунысы ачык: Новгородны көчсезләндерү һәм яулап алу да, Иван IIIнең башка зур уңышлары да, ике фронтта көрәш алып барган очракта, нугай атларыннан һәм татар отрядлары ярдәменнән башка, шулай ук ныгытылмаган көньяк-көнчыгыш чикләреннән ерактагы Мәскәү хәрби көчләренә таянмыйча мөмкин булмас иде. Һичшиксез, дала белән тынычлык мөнәсәбәтләре 1445 елдан башлап 70 ел дәвамында Мәскәүнең тышкы сәясәтенең мөһим шарты булып торган.

Ул очракта гел кабатланып торган Казанны «алырга» омтылуларны ничек аңлатырга? Алар мин тасвирлаган тотрыклы системаның эшчәнлеген вакытлыча бозу, көчле һәм үз мәнфәгатьләрен күздә тотучы «яхшы күршеләрнең» эчке конфликтларына тыкшыну буларак кабул ителергә тиеш. Мисал өчен мин беренче һәм соңгы сугышларга гына тукталырмын.

Елъязмалар безгә 1468 елны Касыйм ханның Иван III тарафыннан Казанга каршы җибәрелүе, ләкин мәскәүлеләрнең буш кул белән кире кайтулары турында хәбәр итә. Әмма алар Касыймның олы ир туганы Мәхмүтнең үлүе һәм Казан тәхетенә варис мәсьәләсе килеп чыгу, мәрхүмнең хатынының Мәскәүгә баруы, биредә Касыймга кияүгә чыгуы һәм бу адымның татар идарә традицияләренә хас һәм тирән мәгънәгә ия булганын, нәтиҗәдә, Касыймның ир туганы тәхетенә варис хокукын алуы турындагы «ваклыкны» әйтми калдыралар. Шириннәр – идарә итүче карачылар нәселе вәкилләре – Мәхмүт ханның хатынын Мәскәүгә җибәрүгә сәбәпче: шулай итеп алар Мәскәүдә егерме ел яшәгән Касыймның Казанга хан булып утыруын ачыктан-ачык яклаганнар. Мәгълүм ки, мондый очракларда, «җир» мәнфәгатьләренән чыгып, төбәк белән бәйләнеше нык булмаган берәр ханны чакырырга тырышканнар. Бу эшкә Иван III кысыла һәм үзенең күптәнге союзнигының өлкән туганын Казан тәхетенә утыртуны кайгырта. Әлеге кампания Казанда каршылыклар хәл ителү белән тәмамлана. Башка детальләр дә безнең шушылай аңлатуны раслый, бу модель узган гасырда күп тапкырлар кабатлана: Мәскәү «кампанияләре» әле бер, әле икенче җирле төркем чакыруы буенча чит дәүләт эшләренә еш кына кыюсыз тыкшынгалап тора, гомумән, мондый күренеш Казанның сәясәтенә хас була.

Шуңа охшаш фикерне 1552 елны Казан алыну уңаеннан да әйтергә була. Аны түбәндәгечә бәяләргә мөмкин. 1549-1552 еллардагы хәрби кампанияләрдә инде кыюсызлыкка урын калмый. Мәскәүнең көче алдагы дистә елларда шул дәрәҗәдә үсә ки, Көнбатышта тынычлык урнашу белән, Василий III һәм Иван IV регентлары Көнчыгышта ачыктан-ачык басып алу сәясәте үткәрә башлыйлар. Васильсурскка нигез салу һәм традицион Казан ярминкәсен Түбән Новгородка күчерү – шуны раслаучы билгеләр. Тотрыклылыкны югалтуга китергән икенче мөһим фактор булып Мәскәү белән Кырым арасында көрәшнең кискенләшүен атарга кирәк. Бу каршылык Казан «җиренә» бер ханны икенчесенә каршы куярга мөмкинлек бирсә дә, һичшиксез, икътисади хәл начараю шартларында Казан эчендәге төрле төркемнәр арасында көрәшнең һәм интригаларның кискенләшүенә китерә.

Хәтта шушы үзенчәлекләрне исәпкә алганда да безнең фикерләребез, гомумиләштерүләребез дөрес булып чыга. 1549 елны нугайлар Казанның иң мөһим союзниклары төсендә, ханның сәясәтеннән канәгать булмыйча, Мәскәүгә

бергә хәрәкәт итәргә, Казанны Мәскәүгә кушарга һәм ханны Мәскәү вәкиле Шаһгали (инде хан булып торып караган) белән алыштырырга тәкъдим итәләр, ә нугай кенәзе Казанда баш карачы урынына риза була. Мәскәү бу тәкъдимгә күнә, ләкин хәрби чаралар уңышсыз тәмамлана. 1552 елны инде мәскәүлеләр җирле идарә катлавы вәкилләре белән килешү төзиләр. Алар җирле кенәзләргә ханны төшерергә, Мәскәү воеводасын кабул итәргә, җирле кенәзләрнең традицион табышлары һәм статуслары сакланган хәлдә, Мәскәү патшасына ханның барлык хокукларын, өстенлекләрен, табышларын бирергә тәкъдим итәләр. Бу яулап алу түгел, ә күбрәк читтән яңа хан чакыруга охшый, суверенитет дәрәҗәсендәге үзгәрешләр буларак күзаллана, ә Казан «җиренең» юкка чыгуын күздә тотмый. Әлеге шартлар кабул ителә, ләкин паника, бәлки канәгать булмаганнарның тарафыннан эшләнгән адымнар шәһәр капкаларының ябылуына китерә һәм камаудан саклануга хәзерлек башларга этәрә. Бу юлы шәһәр алына, каршы көчләр юкка чыгарыла. Иван IV шәһәргә җиңүче булып тантаналы рәвештә керә, сугышып җиңү аны үзенә кабул иткән йөкләмәләрдән азат итә. Ләкин ул элекке принципларны саклый – Казанны җирле халыктан чистарталар, тик күчмәннәр, бигрәк тә нугайлар, үзләренең көтүлек җирләрен, элеккеге өстенлекләрен һәм хәтта Казандагы табышларын саклап калалар.

1554 елда нугайлар ярдәме белән тиз һәм көч түкмичә генә Хаҗитархан яулап алына. Елъязмаларда Мәскәү агентларының хисаплары сакланган: «астазанские люди царю государю добили челом и в город... пришли и правду на том дали, что им служити царю и великому князю и ясак платити, как прежде сего царям астраханским плачивали... а царю и великому князю их жаловати и воевати не велети и ослободити кочевати по старым местам. И кочевали, и зимовали ногаи под Астраханью, и торговали во всю зиму в Астрахани довольно и полюбовно...» [6].

Московия хәрби чакыру ташламый гына даланы җиңә. Рус дипломатлары күчмәннәр өчен шәһәр хәрби яки сәяси үзәк түгел, ә күбрәк икътисади үзәк буларак әһәмиятле икәнне аңлый. Мәскәү биргән өстенлекләр аркасында, килешеп яшәү мөмкин була. Ләкин шунысы ачык: сәүдә һәм технологияләр үсеше тенденцияләре шәһәрнең әһәмияте артуга, төгәлрәк әйтсәк, утрак тормыш алып баручы җәмгыятьнең күчмәннәр өстеннән җиңүенә китергән. Бу дала җәмгыятенең соңы якынлашканны аңлаткан. Даланы кылыч түгел, ә төрән җиңә, тавык аттан өстенлек итә башлый.

Мин өч нәтиҗә ясарга тырыштым.

1. Бүгенге тарихи мәгълүмат җитешмәгән шартларда, материалны төгәл төркемләп, модельләр ясарга, күбрәк чыганакларның мәдәни контекстына һәм сәяси институтларны, традицияләрне анализлаганда, чагыштыру ысулына нигезләнергә кирәк. Соңгы очракта модельләр төрки дәүләтчелек тарихы буенча

безнең белемнәребезгә һәм күчмәннәр белән утрак тормыш алып барган җәмгыятьнең симбиозына нигезләнгән булырга тиеш.

2. Аерым мөнәсәбәтләр бердәм дала тарихы рамкаларында өйрәнелергә тиеш һәм алар эчендә югарыда тасвирланган өч озын циклның аерып чыгарылуы шарт.

3. Ниһаять, мәдәни, бигрәк тә дини каршылыкларның дипломатлар эшчәнлегендә, чынбарлыкта бик тар урын биләп торганын атап үтү сорала. Бу факт гаҗәпләнерлек түгел, чөнки Московия барлыкка килгәннән бирле уртак дөньяның сәяси һәм икътисади аерылгысыз бер өлеше булган.

Мин, йомгаклап, тагын бер характерлы факт турында әйтеп үтәм. Миланнан Форциа белән латин телендә хат алышканда, Мәскәү падишаһлары үзләрен озакламый онытылачак «Albus Imperator» (Ак император) титулы белән атаганнар. Тарихчылар өчен бу термин гаять зур әһәмияткә ия. Мәскәүнең бөек кенәзе «Ак» яки «Көнбатыш» кенәзе саналган, соңрак билгеле бер мәдәни даирәдә үзен хан (русча «патша») дип атаган. Бу титулны куллану ул яшәгән дөньяны бәяли. «Ак патша» титулы Иван III өчен дә әһәмияткә ия. Ләкин «Ак патша» соңрак чорда славяннар һәм татарлар тарафыннан кеше тәне төсеннән чыгып, раса мәгънәсендә яңача уйнатылган, ул хәзерге тарихчылар белән урта гасыр кешеләре арасындагы күңелсез бер аңлашылмаучанлык рәвешендә яши.

Искәрмәләр

*Кинан Эдвард. Московия и Казань: некоторые вводные замечания к модели степной дипломатии // Панорама-форум. – 1995. – №1. – С.66-81. (Мәкалә кыскартып бирелә.)

1. Русско-монгольские отношения в XVII веке. – М., 1958. – С.363 и др.

2. «Мы у курети не изломим, и вы у жеребяти ноги не изломите». (Кара: Касыйм морзаның Иван IV 1548 елның октябрендә язган хаты: Продолжение Древней русской вивлиофики. Т.8. – СПб., 1793. – С.94.)

3. Фехнер М.В. Торговля Русского государства со странами Востока в ХV веке. – М., 1956. – С.19.

4. Полное собрание русских летописей (ПСРЛ), Т.XXV. – М.Л., 1949. – С.249.

5. ПСРЛ, Т.XXV. – С.260.

6. ПСРЛ, Т.XXIX. – С.225.

Нугайларның күченү күренеше. Россия картасыннан фрагмент. 1572 ел.

Югарыдагы рәсемдә: Татар (нугай). Немец гравюрасы. ХVII гасыр.

Русчадан Илдус Заһидуллин тәрҗемәсе
 

Дөньясы түгәрәк, бар нәрсәсе җитеш булган бу ханымны фольклор ансамбль оештырырга, аны барлы-юклы кыска вакыт эчендә җәмәгатьчелеккә танытырга, җырлар иҗат итәргә кем, нәрсә мәҗбүр итә соң? Моңа туган теле, туган халкы, туган ягының югалып баручы моңнарын саклап калу теләге этәргеч һәм төп сәбәп була. Үзешчән татар халык җырларын башкаручы, татар композиторларының иҗатын саклап кала алучы мөлаем бу ханымның тырышлыгы белән яшь, тырыш, сәләтле, матур тавышлы, татар рухлы җырчылардан торган коллектив туплана.

Бердәнбер татар ансамбле тиз арада дан яулый, кыска вакыт эчендә ансамбль күп кенә шәһәрләрдә, Түбән Новгород өлкәсенең район үзәкләрендә һәм авылларында чыгыш ясап үзен таныта. Һәм шул рәвешле “Туган як моңнары” Сергач-Нижгар татар-мишәрләренең визит карточкасына әйләнә. Ул вакытка инде коллектив үз составын булдыра, репертуар туплый, сәхнә костюмнары тектерә, кирәкле аппаратура ала.

Еллар үтә, состав үзгәрә, җитәкче алмашына, ансамбльнең репертуары да алышына – элек нигездә халык җырлары, халык иҗаты белән шөгыльләнгән ансамбль күбрәк эстрада җырларына басым ясый башлый.

Һәм бүген без сезне нәкъ менә үзгәртелгән “Туган як моңнары” ансамбленың төп составында булган һәм аның тормышында зур роль уйнаган кешеләре белән якыннанрак таныштырып китәбез.

Дамир ФӘЙСХАНОВ 1973 елның 19 январендә Сергач районы Камка авылында дөньяга килә. Иҗат юлын 1989 елда Бор шәһәре мәдәни-агарту училищесында укыган чакта башлый. Нәкъ шул вакытта, “Туган як” милли-мәдәни үзәге җитәк-чесе Алимҗан Орлов тәкъдиме белән, үзәкнең якшәмбе мәктәбендә музыка дәресләре бирә башлый. 1992 елда, училищены тәмамлагач, Сергач районының Луговое авылына клуб мөдире булып урнаша һәм сигез ел хезмәт итә анда. Зөһрә Абдюханова еш кына аны “Туган як моңнары”ның концертларында катнашырга чакыра, ә 2000 елда ансамбльдә даими эшләргә тәкъдим итә. Дамир өлкә үзәгенә күченә, ә озакламый Алимҗан Мостафа улы ярдәме белән Тимерьюлчылар мәдәният сарае директорының урынбасары, аннары директоры булып эшли башлый, фатирлы була.

Шулай итеп, ансамбльгә репетицияләр уздыру өчен бик әйбәт урын да булдырыла. 2001 елда “Туган як” үзәге советы, Зөһрә ханымның сәламәтлеге начарлану сәбәпле, ансамбль белән җитәкчелек итүне тулаем Дамирга тапшыра.

Шул көннән башлап, коллектив заманча сәхнә тәҗрибәсе туплый башлый, концертлары күпсанлы тамашачылар җыя.

Профессиональ эшчәнлеге өлкәсендә Дамир төрле милли-мәдәни фестивальләр лауреаты, дипломанты исемнәренә лаек була, рәхмәт хатлары, грамоталар белән бүләкләнә.

Аның җырлары белән “Киләм сиңа, авылым” һәм “Язмышым, сиңа рәхмәт” альбомнарын халык яратып өлгерде инде.

Алсу ЛАТЫПОВА шәһәр кызы, 1982 елның 12 декабрендә Горькийда туа. Беренче класстан башлап музыка белән шөгыльләнә. 5 класска кадәр “Садко” эстрада җыр төркеменең төп составында була. 1995 елда өлкә “Туган як” милли-мәдәни үзәгенә килә, ансамбльнең балалар төркемендә чыгыш ясый башлый. Һәм беренче елда ук “Звездный шанс” конкурсы лауреаты була. Мәктәпне тәмамлап, өлкә мәдәният колледжының хор бүлегенә укырга керә, соңрак Түбән Новгород дәүләт педагогия университетының музыкаль бүлеген тәмамлый. Белем алу вакытында да Алсу “Туган як моңнары” составында шөгыльләнүен ташламый.

Университетны тәмамлагач, Дамир Фәйсханов белән ансамбльнең балалар составын булдыру өстендә эшли башлыйлар. Үзе дә төрле район, региональ конкурсларда катнашуын дәвам итә. Сабантуйлар, Рәшит Ваһапов исемендәге татар җыры фестивальләре һәм бүтән конкурслар лауреаты һәм дипломанты ул.

Марат МУЛЛИН да чыгышы белән Горькийдан. Туган көне - 1986 елның 2 апреле. Кече яшьтән җыр-моңга гашыйк була. Үзлегеннән берничә төрле музыка коралларында уйнарга өйрәнә. Балалар бакчасында, мәктәптә, ВУЗда укыганда аның катнашыннан башка бер генә музыкаль кичә дә узмый, бу юнәлештә күптөрле конкурсларда катнаша.

Мәктәптән соң башта автомеханика техникумын, аннары Түбән Новгородның Лобачевский исемендәге университетын тәмамлый.

“Туган як моңнары”на ул 2000 елда килә һәм тиз арада ансамбльнең актив әгъзасына әйләнә. Бүгенге көндә музыкант-аранжировщик һәм ансамбльнең алдынгы солисты. Халыкара, шәһәр һәм өлкә конкурслары җиңүчесе, дипломанты һәм лауреаты ул.

Моннан дистә ел элек хәзер ансамбльнең төп составын тәшкил иткән профессиональ җырчылар – Алсу Латыпова, Марат Мулин һәм, әлбәттә, Дамир Фәйсханов ансамбльгә, аның репертуарына яңалык кертәр өчен, гомумән, фольклордан якка китеп, күбрәк эстрада җырлары башкара башлыйлар.

Бу вакытта берничә состав алмаштырып өлгергән ансамбльнең төп составын талантлы, матур тавышлы, сәхнәгә омтылган Рафаил Битряков, Венера Баязитова, Йолдыз Басырова, Равилә Абдюшева, Руслан Картошкин, Ольга Мураева, Румия Көтдүсова тәшкил итә, Венера Таҗерова җитәкчелегендә хореография төркеме дә уңышлы гына эшли башлый.

Тик ансамбль кичергән үзгәрешләрне күбесе кабул итә алмый, һәм 2004 елда, “Туган як” үзәге советы тәкъдиме белән, ансамбль балалар төркеме оештыра. Аның беренче составында Сылу Хәсәнова, Венера Исаева, Әлфия Кинзябаева, Дина Жалялетдинова, Динар Жалялетдинов, Рөстәм Бибишкин, Ринат Талипов, Карина Әхмәтова була. Энҗе Сафина, Камилә Зубаирова, Лилия Салимҗанова, Динара Халилова – өлкән группаның концерт составы. Аларның һәркайсы беренче, икенче, өченче дәрәҗәдәге шәһәр, өлкә конкурслары һәм фестивальләре дипломантлары һәм лауреатлары. Марат Ярханов белән Руслан Закировны да тамашачы яратып өлгерде.

Узган елда Дамир белән Алсу теләге һәм аз гына сәләте булган җиде-сигез яшьлек балалардан торган төркем оештыралар. Анда Эльмира Ярханова, Лилия Гилфанова, Эльнара Хафизова һәм Сафия Насырьянова керә һәм кыска вакыт эчендә төрле чараларда катнашып (шул арада шәһәр Сабан туе, татар мәдәнияты фестивале һәм башкалар) үзләрен танытып өлгерә бу кызчыклар. Балалар белән күбрәк Алсу Латыпова шөгыльләнә.

“Туган як” милли-мәдәни үзәге советы һәм Зөһрә ханым тудырган ансамбль, шактый үзгәреп булса да, яшәвен дәвам итә. Бүгенге көндә репертуарларында 200дән артык татар, заманча, халык җырлары. Ансамбль чыгарган “Авылкаем”, “Күңелле җырларыбыз”, “Киләм сиңа, авылым”, “Язмышым, сиңа рәхмәт” альбомнарының соңгы икесендәге җырлар Дамир Фәйсханов музыкасына язылган.

Узган елларда гына “Туган як моңнары” төрле бәйгеләрдә катнашып, өлкәнең барлык татар авылларында, Казан, Мәскәү, Владимир, Ижау, Йошкар-Ола, Киров һәм башка шәһәрләрдә үзен танытты һәм төрле дәрәҗәдәге бүләкләргә лаек булды. Җыр, моң, дәрт бу ансамбль солистларында җитәрлек.

3 мартта Түбән Новгородның тимерьюлчылар мәдәният сараенда “Туган як моңнары” эстрада җыры ансамбле булуына ун ел тулу уңаеннан, бушлай концерт бирергә әзерләнә. Нәкъ шул көнне ансамбльнең йолдызлы сәгате. Бәйрәм концертына “Туган як моңнары”ның сәнгатен яратучылар, туганнары, дуслары җыелыр дип көтелә. Тамашачы аларның һәркайсын үз итеп каршылар, чыгышларын бирелеп карар, көчле алкышларга күмәр дип ышанасы килә. Чөнки “Туган як моңнары” ансамбле биргән концертларда һәрвакыт сәхнә белән зал арасында нык элемтә урнаша, тамашачы дөньясын онытып, җыр-моң диңгезенә чума.

Өлкә татарларының йөзек кашы булган бу ансамбльне, әлбәттә, сакларга кирәк. Күпләр җирле артистларыбыз белән горурлана. Нижгар татар-мишәрләренең фольклор ансамбле булып туган һәм дан казанган “Туган як моңнары” милли тамырларын да сакласын, яшь буынны татар рухлы, җырлы-моңлы итеп тәрбияләүгә өлешен тагын да активрак кертсен иде.

“Туган як моңнары” Нижгар җирендә мәңге яңгырасын дигән теләктә калабыз һәм ансамбльнең яңадан-яңа уңышларга ирешүен телибез.

1

2
 

“Голос” бәйгесе Русиянең үзәк каналында 2012 елның ахырыннан бирле барды. Аның максаты – Русиянең иң көчле профессиональ һәм төрле жанрлы тавышларны табу. 48 вокалист катнашкан тапшыру финалына ике татар кызы чыкты. Чыгышы белән Түбән Камадан Эльмира Кәлимуллина икенче урынны алды, ә Яшел Үзән кызы Динә Гарипова беренчелекне яулады. Җиңүчегә журналистлар “Русиянең иң матур тавышы” исемен дә бирделәр.

​​Финалның икенче көнендә Динә белән Эльмирага “Татарстанның атказанган артисты” исеме бирелде. Кызлар күпсанлы телевизион тапшыруларда, мәдәни чараларда катнашты. Динә Гарипованы Евровидение бәйгесенә җибәрү турында да имеш-мимешләр йөри башлады. Ниһаять, 19 февральдә Беренче канал бәйгегә Яшел Үзән кызын җибәрәчәген раслады.

Евровидение 2013 җыр бәйгесендә Динә инглиз телендә “What if” җырын башкарачак. Җырны швед продюсерлары Габриэль Аларе һәм Йоаким Бьорнберг язган.

Шунысы кызык, бу Русиядән Евровидениедә татарларның беренче катнашуы түгел. 2000 елда танылган татар җырчысы Алсу “Solo” җыры белән икенче урынга лаек булган иде. Аннан соң да татарлар бу бәйгедә катнашу омтылышын ясап карады. Әйтик, Асылъяр татар телендә башкарган “Карлыгачлар” җыры белән бәйгенең сайлап алу турында ук төшеп калды.

Соңгы елларда Евровидение бәйгесендә көнчыгыш халыкларның катнашулары сирәк күренеш түгел. Әйтик, 2012 елда Швециягә җиңү китергән Loreen тамырлары белән Марокко бәрбәрләреннән. Русияне узган ел милләте белән удмурт булган “Буран әбиләре” вәкиллек итте. Алар икенче урынны алды.

58нче Евровидение җыр бәйгесенең ярымфиналлары 14-16 май көннәрендә үтәчәк. Финал Швециянең Мальме шәһәрендә 18 майда узачак.

Моннан егерме еллар элек каенсеңлем Зәмзәмия үлеп китте. Мәктәп яшендәге дүрт баласы калды. Киявебез Минрахман – эчми, тартмый торган бик тыйнак, тәртипле кеше. Икесе дә фермада терлек карыйлар иде. Аннан, тырышлыгын исәпкә алып, Минрахманны ферма мөдире итеп куйдылар. Зәм-зәмия дә мактаулы терлекче иде. Соңгы юлга бөтен авыл халкы елап озатты аны. Ул мине бик якын итә: “Апа, мин сине әниемнән артык күрәм”, – дия иде.

Шулай итеп, гаилә (дүрт бала, каенана) хуҗабикәсез калды. Инде тормыш йөген тарту өчен кемне табарга, Минрахманга кемне димләргә?.. Миңа “Васильево” шифаханәсенә барырга туры килде. Шунда Роза исемле кечкенә генә буйлы, мөлаем кыз белән таныштым. Аның әтисе Мөшәрәф диңгезче булган һәм бер сәяхәтеннән әйләнеп кайтмаган (язучы Миргазиян Юныс: “Диңгез-океаннарда ел саен 50 мең чамасы кеше һәлак була”, – дип язган, Розаның әтисе дә шул корбаннарның берсе). Шуннан бик яшьли тол калган әнисе, Розаны әби-бабасында калдырып, кияүгә чыккан икән.

Мин шул кечкенә чибәр кызны ипләп кенә Минрахман кияүгә димләдем дә куйдым. Шифаханәдән кайткач, ирем Мөслим белән Минрахманны алып, Кукмара районы Туембаш авылына бардык. Кияү белән кәләш бер-берсен ошаттылар. Роза бик булдыклы, балаларга кайгыртучан әни булды. Үзе дә бер кыз тапты. Гаиләдәге малайлар, кызлар бик тәртипле үстеләр, укыдылар, урнаштылар. Роза башлангыч сыйныф балаларын укытып, пенсиягә чыкты һәм ире Минрахман да лаеклы ялга чыккач, алар Кукмара поселогына киттеләр, йорт салып, бәхетле яшиләр. Телефоннан даими сөйләшеп, хатлар язышып торабыз.

Димче ярдәме белән оешкан тагын ике гаиләне беләм. Аксубай районы, Яңа Ибрай авылы кешесе Галимҗан өч кыз бала анасы Мөзәянә белән шулай кушылып, бәхетле гомер кичерделәр. Галимҗан бик мактаулы терлекче, гаиләсендә менә дигән хуҗа, тәртипле ир һәм ата иде. Кызганыч, ике ел элек вафат булды.

Дүрт бала белән тол-ятим калган Фәриткә дә бер балалы Фәридәне димләп куйдылар. Фәридә тагын ике бала тапты. Шулай итеп, җиде бала, каенана – хәйран калырсың. Иреннән бик күпкә яшь булуына карамастан, Фәридә барлык балаларны тигез яратты, ана назын берсенә дә кызганмады. Инде өч балалары үз гаиләләрен кордылар. Фәридә кибетче булып эшли. Күркәм холыклы, сабыр булганы өчен халык бик хөрмәт итә аны. Сораштырам: “Ничек яшисез?” – дим. Йөзендә кояш балкый: “Аллага шөкер, кушылганыбызга унсигез ел үтеп китте инде, сизелмәде дә!” – ди.

Авылыбызда өйләнмәгән 22 егет бар. Шуларны күрсәм, йөрәгем сыкрый. Кыз балалар, укуны тәмамлап, шәһәргә чыгып сызалар. Ә бу егетләр ата-ана хакын хаклап, авылда калалар. Гомерләре парсыз уза, кадерле ир, хөрмәтле әти булу бәхетен татымый яшиләр бит дип, гел шуларны уйлап, кызганып йөрим. Беләм, безнең авылга гына хас проблема түгел бу. Ничек кенә гаиләле итәргә соң аларны? Бәлки чарасын инде тапкан кеше бардыр, язсагыз иде.

Кичә Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында узачак. Әлеге чарада Илдар Юзеевның иҗатташ дуслары аның турында истәлекләр белән бүлешәчәк, шагыйрьнең шигырьләре, аның сүзләренә язылган җырлар яңгыраячак.  Кичә 18 сәгатьтә башлана. 

 ТР Язучылар берлегенең матбугат үзәге